Lo gal de la pradariá american (Tympanuchus cupido) es un dels pichons aucèls que demòra en aquel ecosistèma e, al còp, un dels protagonistas de qualcunas scènas polidas de la natura, mai que mai pendent l’epòca de la reproduccion de l’espècia. Es aital pr’amor del rambalh e còps de pauta a mai d’un pitre enflat per atraire la melhor femèla. Malurosament l’espandiment uman provoquèt una preséncia mendra de l’espècia qu’es uèi, en situacion critica.
Abans de la colonizacion de l’oèst american, lo territòri de la pradariá sens fin, lo gal de la pradariá èra, al costat del bisont e lo can de la pradariá, un dels abitants tipics d’aquela region americana. Segon divèrsas descripcions del sègle XIX n’i aviá de centenars de milièrs, benlèu milions. Uèi òm crei que sonque ne demorarián aperaquí mièg million a tot Estats Units car a Canadà l’espècia patiguèt l’extincion en l’an 2000.
L’espectacle ofèrt pel gal de la pradariá pendent l’epòca reproductiva es un fach uèi rar, e estonant. Provòca l’arribada de milièrs d’aimants dels aucèls de tota la planeta a Wisconsin, ont l’espècia es pus protegida. L’imatge que ne podèm recebre serà jamai desbrembada car es una de las pus curiosas e interessantas del mond animal encara uèi.
Per ansin, lo gal de la pradariá (n’i aviá fins fa gaire tres sosespècias e uèi sonque ne demòran doas) pòt far fins a 43 cm de longor. Lo nom scientific d’aquel gal american vòl dire « lo que joga amb lo tambor » e fa referéncia al sac o sacs qu’a lo gal jos lo cap de color ròi e que venon enflats amb d’aire per atraire la femèla. Pasmens, l’espectacle finís pas amb aquò, car l’aucèl tanben fa de crits plan singulars qu’acompanhan la sortida e dintrada d’aire als sacs, a mai d’un sens fin de còps de pauta sul sòl. E quand son de centenars de gals qu’aquò fan al còp, l’espectacle es segur.
Val pas dire que lo gal de la pradariá americana abita sonque la pradariá classica (e mai luenhana dels umans) e doncas visquèt una demenicion de son abitat pr’amor de l’espandiment uman, que provoquèt un grèu declin de l’espècia pr’amor dels tempses actuals. E aquò es un prètzfach trist car l’imatge que balha ven totjorn amb un gal plan particular e que suspren totjorn l’òme.
Lo gal de la pradariá es un aucèl de mesuras mejanas que pòt volar (maugrat que lo veire volar es rar) e a una morfologia especiala : la coa es cuèrta, mas las plumas plan ponchudas. Lo mascle a de plumas iranjas al torn dels uèlhs e las plumas del cap e l’esquina pòdon venir verticalas en tot multiplicar la mesura de l’animal.
Çò de mai caracteristic, e estonant, del gal de la pradariá, son un parelh de sacs aerians qu’a al cuòl, dejós lo bec, e que pòdon èsser enflats quand cal. E aquò es totjorn quora cal atraire l’atencion d’una femèla. Quand aquò fa, lo gal de la pradariá luchèt pendent de jorns e jorns en tot cercar d’aver un tròç de sòl pro central per ganhar ansin l’arribada d’una femèla (la femèla anarà drecha als mascles situats mai al centre d’aquel tròç de tèrra plan, tanben conegut coma sabla dels gals). La femèla es pus pichona que lo mascle. Los adultes pòdon far fins a 43 cm de longor, pesar fins a 1 200 gr e an una envergadura alara de fins a 72,5 cm.
Uèi sonque ne demòran doas espècias e a l’èst es considerat escandit. La sosespècia attwateri viu a la còsta de Tèxas. La sosespècia pinnatus dins un airal de mai en mai pichon e es grèvament menaçada. A Canadà e a l’Atlantic s’escandilhèron al long del sègle XX e sonque i a un airal amb pro especimèns a l’estat de Wisconsin.
Lo gal de la pradariá preferís de pradariá amb d’èrba nauta. Pòt suportar viure près d’airals amb d’agricultura, mas barrejada amb la pradariá, car se n’i a pas, se’n va. La sieuna dièta basica son de granas e fruchas vegetalas mas pendent l’estiu tanben manja de plantas verdas e d’insèctes que tròba per milièrs a la pradariá.
Una pèrda d’abitat importanta
Lo gal de la pradariá foguèt considerat gaireben coma espècia escandida pendent la decada de 1930 pr’amor de la caça umana e la pèrda d’abitat. Sonque a l’estat d’Illinois al sègle XIX n’i aviá milions. L’an 2019 sonque ne demoravan 200 especimèns. En d’autres estats, coma Iowa o Missouri, ont abans n’i aviá centenars de milièrs, uèi sonque ne demoran aperaquí 500. Totun, Wisconsin menèt centenars de gals de la pradariá a una reserva protegida e uèi ja ne son mai de 3 000.
Es pas gaire restacat amb los 55 000 que n’i aviá encara en l’an 1954, quora ne foguèt enebida la caça. Uèi l’espècia preferís viure en aquel luòc segur ont òm pòt tanben visitar de biais annadièr lo Festenal del Gal de la Pradariá de Wisconsin, que comencèt en 2006.
Lo fred fa pas res al gal de la pradariá, car nadan dins la nèu. La pluèja es pus dangierosa, car cada prima pòt aucir centenars de polets. La secada tanben ne provòca la mòrt de plusors cada an. Mas la pièger menaça pel gal de la pradariá es…l’uman. Un recent estudi de l’Universitat de Kansas demostrèt qu’an de besonh aperaquí 500 mètres entre eles e los pals d’electricitat o de rotas per viure. A mai, visitan jamai de bòrias encara que foguèssen abandonadas fa temps. Isolat en de regions sancèras, la pèrda de diversitat genetica es ja una realitat e tanben un dangièr pel futur de l’espècia.
Per se reproduire cal ganhar un bon luòc (mai al centre melhor) a la sabla dels mascles. I arribaràn centenars de mascles al còp pendent lo mes de març e lucharàn desenats de mascles al còp pendent lo mes de març, e lucharàn entre eles per ganhar un bon luòc. Ailà dançarà e farà un bon teatre per atraire la femèla pendent dos meses. A l’Abril arribaràn las femèlas mas sonque un o dos mascles faràn la copula (90%). Los autres faràn pas res. Mas poder veire l’espectacle es unic al mond, car es una de las darrièras meravilhas naturalas qu’encara aufrís la nòstra planeta.
Sonque la femèla bastís lo nis. I pond entre 5 e 17 uòus que demoraràn 23 o 24 jorns per donar naissença als polets. Lèu lèu començaràn a anar al costat de la maire totes amassa. 10 o 12 setmanas après ja son independents e la maduretat sexuala arriba passat lo primièr an de vida.
Un dels aucèls qu’es concurréncia (e perilhosa) pel gal de la pradariás es lo faisan de cuòl d’anèl, que pond los uòus als nis del gal de la pradariá. Naisson los polets abans, e la maire se’n va amb eles, e abandona los sieus pròpris polets, encara dins l’uòu, pr’amor que pensa que naisseràn jamai. Mas se demorèsse un pauc mai al nis naisserián. Aquò provòca una nauta mortalitat de joves gals de la paradariá, que suenhan pas los uòus per causa d’aquò. E es brica bon per l’espècia.
A mai d’aquò, es un aucèl qu’aima brica la velocitat. Preferís començar lo jorn en tot cercar de noiridura d’un biais tranquil e lent. Demorarà aital justament fins a la fin de l’ivèrn. Alavetz, lo metabolisme dels mascles cambiarà (ormonalament) e començarà l’espectacle entre los mascles, que vòlon atraire totas las femèlas possiblas. De soslinhar que lo ritual de qualcuns aucèls per se reproduire pòt èsser bèl e estonant. Aquò depend de l’espècia, mas l’imatge que donarà lo gal de la pradariás, es, sens dobte, una que provocarà un naut gras d’estonament pr’amor de la sieuna beutat e originalitat.
Un cercaire plan conegut al sègle XIX, Audubon, confirmava a mejan sègle, qu’a la pradariá de l’oèst american i aviá un nombre tan naut d’especimèns d’aquela espècia que los caçaires los caçavan pas pus pr’amor que la sieuna carn èra pas excellenta e òm aimava pus la carn de galina. Uèi lo jorn, se Audubon descobriguèsse que l’espècia patiguèt una pèrda d’abitat tan granda e veguèsse lo declin que patiguèt lo gal de la pradariá, benlèu demorariá sens paraulas e criticariá çò que provoquèt l’espècia umana.
Mas aquò far es sonque un afar d’imaginacion brica scientific. Çò qu’es real es qu’es una plan polida espècia d’aucèl de la pradariá americana, tanben plan menaçat, e que lèu poiriá daissar d’i viure se l’òme la protegís pas e l’ajuda mai. E, benlèu aquò, òc, o diriá tanben Audubon, pr’amor qu’aquò far es, òc, l’obligacion morala de nòstra espècia.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
