ETH PLIOCÈN

Eth Pliocèn siguec ua edat geologica diferenta dera actuau mès siguec tan pròplèu que se poirie arribar a díder que, geologicament, aquera edat, que passèc entre ara hè 5 e sonque 2 milions d’annades, siguec semblanta ara edat actuau. Totun, es mès granes diferéncies sigueren a nivèu etologic (fauna) e non guaire de vegetacion.

Atau, çò qu’ei segur ei qu’eth glaç der emisfèri nòrd s’espandic per tot. E, donques, a mès dera Antartida, on i auie fòrça mès glaç, sustot en emisfèri mès septentrionau. Tot aqueth glaç provoquèc mès heired encara e era majoritat des bòsqui desapareisheren. E es prats d’èrba s’espandiren encara mès per tot.

Maugrat que siguec ua edat qu’era planeta ère mès e mès pròplèu ara epòca actuau, i auien senhaus que mercauen granes diferéncies; sense cap espècie umana encara ena Tèrra; eth mon ère plen de mamifèrs, mès que mès erbivòrs: bovins, cèrvis, gasèles, antilòps e shivaus (dilhèu cau díder milhor ancessors des shivaus, com Pliohippus). Tanben camèus, mastodonts e girafes de còth cuèrt. Toti demorauen en bandes de milions d’especimèns en Africa e America deth Nòrd mès tanben en Euròpa.

Eth Pliocèn siguec era epòca deth neishement d’ua espècia mamifèra fòrça celèbra aué: es ipopotams o milhor es sòns ancessors. De hèt, es prumèrs ipopotams sigueren trapadi ena sèuva de mès d’un continent. Es sòns ancessors mès ancians èren… pòrcs (o animaus dera madeisha familha, çò ei suids). Aué, totun, sonque demoren dues espècies d’ipopotams e alavetz n’i auien enquia ueit. Petites mès importantes diferéncies que dan caracteristiques propries ad aquera edat.

Es bandes d’ervibòrs (que n’i auie milions) creèren mès senhaus d’avertiment entà avisar-se dera ataca des predators. Mès aqueri tanben evolucionèren, e fòrça. Era sua velocitat venguec mès grana e fòrça predators apreneren a caçar tanben en bandes, com es canids e es felids. Atau, podien arribar a caçar animaus  enquia dètz còps mès grani qu’eri, com hèn aué predators africans com  es licaons.

Eth gregarisme venguec tanben mès important entà aqueri predators pr’amor que caçar en banda ère totaument diferent de çò qu’auien hèt enquia alavetz e sonque podien èster animaus mès sociaus se volien subervíuer en banda (e com espècie). Laguens ua banda o comunautat animau  toti coneishen eth sòn lòc e er interès deth grop demore sus d’auti possibles interèssi particulars. Caçar en grop ei era tòca d’ua còla e toti deuen seguir eth cap dera banda.

America deth Sud

Dempús de milions d’annades d’isolament America meridionau tornèc a unir-se damb America deth Nòrd a trauèrs d’un pònt de tèrra. Animaus fòrça singulars com es armadillos, peresoses, ossi hormiguèrs e toxodons campèren era arribada de fòrça autes naues espècies. Açò tanben ajudèc aqueres espècies mès meridionaus a emigrar entath nòrd.

Tanben arribèren es ancessors de shivaus, des arrats e des elefantids. Era concurréncia creishec fòrça e açò, amassa damb eth cambiament de cèrtes condicions climatiques pendent era fin deth Pliocèn, tanben provoquèc era extincion de fòrça espècies qu’aué non existissen mès. Eth mon, totun, començaue a semblar mès e mès era planeta actuau on demoram. E açò maugrat qu’eth clima siguec fòrça mès heired.

Era Redaccion

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita