L’arqueologia es una sciéncia apassionanta. De nòvas arriban de l’autre costat de l’ocean Atlantic sus la descobèrta d’una granda vila, que los arqueològs an dobtat pas de qualificar de “megalopoli indigèna” en Canadà. La vila foguèt bastida d’aperaquí l’an 1500 per los indigènas urons e aguèt una extension tan grana coma l’ilha de Manhattan. Seriá la mai granda jamai trobada en aquel país. Un fach estonant.
Atal, la vila indigèna de Mantle (qu’a lo nom del siti arqueologic on es estada encontrada) foguèt bastida lèu prèp del lac Ontario e foguèt qualificada coma la vila mai complèxa e mai cosmopolita de la region. Totun, la sieuna vida foguèt cuerta pr’amor que prèp de l’an 1530 existissiá pas pus. Lo bastiment de la vila pels wendat (una tribú d’urons) es ara un mistèri per resòlvre.
Una vila arqueologica cosmopolita
Per ansin, los arqueològs de Mantle an confirmat que la vila foguèt una vertadièra vila cosmopolita pendent aquela epòca. Los recercaires an estimat que i demorèron entre 1500 e 1800 abitants dins un airal pròche a l’ilha de Manhattan. Per se vestir caliá tuar de manièra annadièra mai de 7000 cèrvis de la region e aquò auriá donat una zòna de caça de mai de 40 quilomètres dins totas las direccions.
“Cal pensar en Mantle coma una vila ont demoravan prèp de 2000 indigènas dins de murs de fusta – çò confirmèt Jennifer Birch, de l’Universitat de Georgia -. Per far una analogia cal pensar benlèu mai en una vila medievala europèa”.
Los arqueològs tanben an volgut soslinhar que la vila urona foguèt pas trobada abans pr’amor que la majoritat dels longs ostals que i avián bastits èran fachs de coton, un material que se conserva pas plan. La tròba pasmens a permés confirmar que quora se cremava un ostal, los autres cremavan pas “pr’amor del servici de pompièrs qu’avián a la vila”.
D’enemics poderoses
Segon los arqueològs qu’an participat a las excavacions Mantle foguèt bastida pro granda per poder pas èsser conquistada per de tribús enemigas indigènas. En fach, en aquela epòca i aviá una guèrra totala entre los urons e los iroqueses. Los espleches trobats a Mantle, totun, fan pensar mai en una vila ont arribavan d’espleches de pertot. I an d’otís iroqueses e de mai enlà encara, coma d’espleches de fèrre que foguèron realizats per d’artisans bascos.
Aquestes serián entre los espleches mai ancians d’origina europèa jamai trobats a la region dels Grands Lacs, amb mai d’un sègle de diferéncia per rapòrt a l’arribada dels primièrs explorators europèus. Son de tròçes d’una destral facha al País Basc al sègle XVI.
Los espleches serián arribats a Tèrra Nòva e Labrador a travèrs de pescaires bascos a la region, un fach confirmat fa temps per l’arqueologia canadiana. D’ailà los espleches serián estats escambiats tribú aprés tribú a travèrs del flume Sant Laurenç fins arribar a Mantle. Aquò fa pensar que los abitants de la vila avián una plan bona relacion amb los iroqueses d’aquel flume.
Aquò fariá, dison los arqueològs de Mantle, una vila excepcionala pr’amor que la guèrra èra totjorn presenta a la region. De tribús situadas entre Ontario e Nòva York mas tanben Michigan e Quebèc avián la guèrra coma un biais de vida. L’epòca es coneguda coma los “tempses escurs” pr’amor que la majoritat d’esqueletas encontradas foguèron assassinadas e torturadas.
Totun, Mantle èra una vila giganta. Aquò auriá descoratjat los enemics indigènas de l’atacar. D’autras vilas del sud-èst d’Ontario e lo Nòrd de Nòva York atanben venguèron mai e mai grandas per seguretat. Mas cap coma Mantle. Èra un objectiu fòrça malaisit d’atacar.
Uèi lo jorn, solament es estada descobèrta una pichona partida del siti arqueologic. La legislacion èra pas gaire bona al moment e se son faches de bastiments sus una bona partida del siti. ”Se Mantle foguèsse estat trobat uèi lo jorn las opcions de la preservar melhor serián mai grandas – çò confirmèt Williamson, arqueològ del siti -. La vila de Whitchurch –Stouffville es sus lo siti e ara cal que los wendat de la vila pòscan participar de la descobèrta. Pr’aquò es estada bastida fa gaire una escòla publica wendat qu’a la bandièra urona sus lo burèu.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
