Des de era sua creacion, eth movement ecologista poirie èster considerat com un des mès importants deth sègle XX e sustot eth que serà mès important d’aguest sègle. Açò pr’amor qu’era planeta aurà diferenti problèmes restacadi damb er environament que seràn mès e mès grani. E er ecologisme cerque protegir es recorsi naturaus ath còp qu’era subervivença der èster uman ena planeta. E tostemps damb era ajuda dera sciéncia.
Ei, maugrat tot çò qu’òm pòt arribar a pensar, un movement ancian: eth trabalh de John Evelyn presentat ena Royal Society en an 1662, Sylva, ei considerat com un des escrits mès influents sus es bòsqui jamès publicadi enquiath moment. Segontes Evelyn calie protegir es bòsqui anglesi se es abitants d’aguest país volien contunhar d’auer husta e arbes pendent mès temps. E açò solament podie èster hèt en tot plantar mès e mès arbes.
Era conservacion des bòsqui com un recors naturau entàs òmes non siguec, totun, ua idia totauments anglesa. Pòc dempús deth trabalh d’Evelyn, e ath long de tot eth sègle XVIII, es prussians e es francesi sigueren es que mès cerquèren com auer bòsqui tostemps maugrat que solament siguesse per interès pròpri: calie conservar determinadi arbes – entre aqueri es tècs – pr’amor qu’èren es mès utilizadi entath bastiment de vaishèths.
Er ecologisme en America
Çò que siguec diferent des prumèri europèus ecologistes en America siguec qu’aguesti aimauen era natura per se madeisha sense sajar de conservar cèrti arbes o espècies animaus solament pr’amor der interès uman. Eth filosòf Henry David Thoreu (1817-1862) siguec un des prumèri qu’inspirèren eth gran public entar amor entara natura. Un de sòns libes, Walden, defensaue ua relacion entre es umans e era natura fòrça mès prigonda qu’era qu’es òmes auien auut enquiara.
Des de 1890 es diuèrsi partits politics que podien arribar entara Casa Blanca defensauen ja dus pensaments contraris: es propietaris de granes companhies minères e de husta defensauen que çò que calie hèr ère deishar hèr e pro. Mès tanben i auien es coneishudi conservacionistes com Theodore Roosevelt, e que maugrat aperténer ath Partit Republican estatsunitenc, siguec un des òmes que mès trabalhèc entara proteccion d’airaus naturaus damb parcs naturaus.
Roosevelt trabalhèc fòrça entara Lei de Reclamacion de Naues Tèrres de 1902, que permetec protegir mès de 930.000 km2 damb parcs naturaus federaus. De hèt, cap president auie hèt çò que hec Roosevelt: creèc enquia 51 reserves d’audèths, quate reserves de caça e 150 bòsqui nacionaus. Eth sòn trabalh entar ecologisme siguec mès gran que tot çò qu’auien hèt toti es auti presidents d’Estats Units des de 1776.
Totun, e maugrat er ecologisme politic des estatsunitencs e es europèus ath long deth sègle XIX, aué ei considerat que d’auti païsi dera planeta an trabalhat fòrça ès entar ecologisme, com Costa Rica. Des dera fin deth sègle XX ei eth país deth mon qu’a enquiath 99% dera sua electricitat hèta damb recorsi naturaus, des quaus eth 78% hètes damb aigua , un 10% damb eth vent e 10% damb energia geotermica.
Maugrat qu’era desforestacion a grana escala en Costa Rica comencèc en 1950, ja abans eth son govèrn auie començat a trabalhar entar ecologisme: des de 1888 demanèc as estudiants de tota era planeta anar a Costa Rica entà estudi der environament. En 1940 creèc ua universitat pionèra en estudi dera natura e des de 1980 comencèc a donar sòs entàs propietaris que volien conservar es sòns bòsqui. Des d’alavetz Costa Rica a mès bòsqui qu’abans e (aué a un 50% deth territòri e en 1980 solament n’auie un 20%).
A mès, des de 1963 proïbic era caça dera majoritat des animaus que i auien enes sues sèuves (aué i a ua lista de mès de 250 espècies d’audèths e 80 de mamifèrs protegides en Costa Rica). Eth son exemple ajudèc entara creacion de diuèrsi organismes internacionaus ecologistes mondiaus com World Wide Fund (WWF), que des dera sua creacion en 1961 trabalhe en tota era planeta entara conservacion naturau des ecosistèmes dera Tèrra.
Er objectiu de WWF e de fòrça auti organismes internacionaus ei lutar contra es granes companhies dera planeta que vòlen destrusir es darrèri bòsqui e protegir es sues espècies de plantes e animaus. Aué er ecologisme ei un des moviments mès grani que i a ena planeta tota e seguraments un des qu’a mès futur. Pr’amor que sense aguesta filosofia, sense aguesta manèra de véder era relacion umana damb era planeta e es sues creatures, es nòsti frairs, era umanitat non a cap futur. E possiblaments era vida ena planeta blua tanpòc.
Era Redaccion
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
