Entà conéisher milhor er Univèrs dilhèu çò que cau hèr ei estudiar damb prigondor on ei eth Sistèma Solar. Atau podem arribar a compréner com ei era nòsta galaxia e quines son es sues mesures. Pr’amor qu’entà conéisher era planeta e es auti païsi prumèr cau conéisher ben casa nòsta, vertat ?
Era Via Lactèa ei eth nòm dera nòsta galaxia. Qu’ei situada laguens deth Grop Locau de galaxies, pròplèu dera galaxia d’Andromèda e deth Gran Gos. Laguens dera nòsta galaxia i a milèrs de sistèmes estelars e eth Sistèma Solar n’ei sonque un e non justament un des mès importants (maugrat qu’ei fòrça important entara nòsta espècia pr’amor qu’ei era nòsta casa).
Era forma dera Via Lactèa ei espirau e eth Sistèma Solar non ei en centre dera madeisha. Aquiu i a un des superhorats neres mès massius der Univèrs, descorbit sonque en 2021. A mès, era Via Lactèa non ei justament ua fòrça grana galaxia pr’amor qu’es sues mesures serien de sonque entre 100 000 e 200 000 annades-lum. Comparada damb era galaxia Andromèda qu’ei donques fòrça petita.
Ua caracteristica – comuna damb autes galaxies der Univèrs – ei que laguens tanben i a horats neres. I a un airau qu’es cercaires pensen que non ei ben ben un horat nere mès ua region hèta de matèria escura e que poirie hèr gaireben 2 milions d’annades-lum de diamètre.
Ua auta caracteristica pròpria dera nòsta galaxia (pr’amor qu’ei ua des tres galaxies mès importantes deth ja coneishut Grop Locau) ei qu’a diuèrses galaxies satellits – e ací cau rebrembar que non totes es galaxies n’an -. Ath costat d’Andromèda e Canis Major ei ua des tres galaxies mès importantes deth Grop Locau de galaxies. E tanben dera Superamassada de galaxies coneishuda com Virgo pr’amor qu’eth grop Locau ei laguens d’aguesta superamassada de grops de galaxies locaus.
Ua galaxia non guaire grana
Maugrat que ja auem dit que non ei ua galaxia fòrça grana – comparada damb d’autes – tanpòc non ei justaments petita. Se pense que laguens dera Via Lactèa i aurien entre 100 e 400 bilions d’esteles e tanben apuprètz eth madeish nombre de planetes – e cau imaginar qu’ath torn d’ua estela i poirien auer entre ua e dètz planetes e qu’eth viatge entà crotzar un d’aguesti sistèmes estelars poirie demorar diuèrses generacions umanes.
Eth nòste Sistèma Solar – tant important entà nosati – ei sonque un sistèma planetari periferic sense guaire importància laguens era Via Lactèa. Ei situat a mès de 27 000 annades-lum deth centre dera galaxia, ena part exteriora deth Braç (n’i a diuèrsi) d’Orion. Tanben cau saber qu’eth grop mès centrau d’esteles dera Via Lactèa hè 10 000 annades-lum e en centre i a Sagitari A, eth horat nere supermassiu que hè enquia 4 100 milions de masses solars.
Era velocitat dera Via Lactèa ei de 600 Km/segon (es esteles laguens dera nòsta galaxia aurien ua velocitat mejana de 220 Km/segon). Tota era galaxia vire ath torn deth Solei e entà hè’c demore enquia 240 milions d’annades. Se pense qu’es esteles mès ancianes se formèren pòc dempús deth Big Bang pr’amor que ne trapèren bèri ues damb ua edat de 13 500 milions d’annades (er Univèrs a 13 700 milions d’annades).
Entà compréner es mesures dera galaxia, se era distància entre eth Solei e Neptun siguesse ua moneda d’un euro era Via Lactèa serie un país com Estats Units. Totun, ei petita pr’amor que laguens dera madeisha sonque i aurien entre 100 e 400 bilions d’esteles (e Andromèda n’aurie apuprètz un trilion). A mès i aurien 10 milions d’esteles blanques, un bilion d’esteles de neutrons e enquia 100 milions de horats neres segontes es darrèrs estudis.
Eth futur dera galaxia
Er Univèrs s’espandís, e açò provòque eth movement des galaxies. Se ditz qu’Andromèda ei pròplèu maugrat qu’era lum que podem veir ara d’aquera galaxia siguec lançada hè 2,5 milions d’annades, quan érem australopitecids. Mès Andromèda accelère vèrs era Via lactèa e arribarà un dia qu’ambedues galaxies chocaràn (açò se poirie passar en 2 miliards d’annades).
Se poirie pensar qu’eth chòc entre dues galaxies poirie èster ua catastròfa sense mesura en Univèrs, damb esteles e planetes que chòquen es ues damb es autes e que provoquen susprenentes e fòrtes e violentes explosions en espaci. E dilhèu tanben era extincion totau d’ua o mès civilizacions galactiques (se n’i a). Mès non serà ben ben atau e eth chòc que i aurà entre era Via Lactèa e Andromèda provocarà, tostemps segon eth vejaire dera majoritat de cercaires qu’açò estudièren, ua naua e grana galaxia que ja a un nom: Milkomeda en anglés e quicòm semblant a Lactemèda en occitan.
Eth chòc donques non serà espectacular pr’amor qu’era majoria der espaci que i a laguens aguestes dues galaxies ei format per gas espaciau. Aguest gas butarà eth gas contràri que traparà e provocarà ua grana pression en airau des termières dera Via Lactèa e d’Andromèda quan se desenvoluparà aguest chòc galactic.
Era pression serà alavetz mès e mès nauta e era temperatura arribarà a nivèus orribles. Açò provocarà, fin finau, er enfonsament des dues galaxies sus eres madeishes e i auràn milions e milions de reaccions termonuclears…que provocaràn eth neishement de naues esteles massiues.
Aguestes naues esteles – que poiràn èster milions – auràn, totun, ua vida curta, pr’amor dera sua massa – com se siguessen esteles primitiues – e moriràn tanben rapid. Totun, daràn pas a tota ua naua generacion d’esteles en Andromèda.
Er estudi sus eth futur dera nòsta Via Lactèa arribe tostemps a un scenàri on ambedues galaxies (era nòsta e Andromèda) se crotzen entre eres. E serà justament aguest crotzament que provocarà ua menor velocitat en aguestes galaxies.
Pr’amor deth chòc era Via Lactèa mès tanben Andromèda (maugrat èster mès grana) se n’anaràn endarrèr, tornaràn a crotzar-se e tornaràn a hèr marcha endarrèr. Tot açò se passarà entre ara hè 2 miliards d’annades e enquia 5 miliards d’annades en futur. Dempús i aurà era fusion totau entre ambedues galaxies, que formaràn ua grana galaxia elliptica fòrça longa.
Non cau dider qu’alavetz Lactemèda serà era galaxia mès importanta deth Grop Locau. Qué pòt passar dempús non siguec encara analizat. Poirie unir-se dempús a un aute molon de grops de galaxies o minjar-se tanben ua auta galaxia mès petita. Totun, non cau patir guaire per çò que passarà ath Solei pr’amor que serà ja en aquera luenhana epòca a man de morir o serà ja ua estela mòrta.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
