ER UNIVÈRS (12): ERA ORIGINA DETH SOLEI

Era origina e neishement deth Solei poirie èster un bon exemple entà sajar de compréner com nèishen es esteles en Univèrs. Totun, aguest  hèt non passèc solet, pr’amor qu’eth Solei tanben siguec acompanhat en aguest procés per autes esteles – ne poiríem arribar a díder que n’ei tanben era resulta-. E era sua fin tanben serà çò qu’ajudarà ath neishement d’autes esteles.

Prumèr, cau rebrembar qu’eth Solei ei sonque ua estela mès dera Via Lactèa, era nòsta galaxia. E non ei justaments ua des mès granes o importantes, maugrat tot çò que podem pensar. Pensam açò sonque pr’amor qu’èm umans que demoram ena Tèrra e pro. E eth Solei ei era nòsta estela. Mès damb eth Solei i a 8 planetes ath sòn torn. Totes son aquiu pr’amor dera fòrça dera gravetat deth Solei. Era massa deth Solei ei eth 99% dera massa deth Sistèma Solar. Demore clar donques qu’ei fòrça importanta coma estela entà totes aguestes 8 planetes.

Era sua origina ei complèxa. Segontes era majoritat de cercaires actuaus, eth Solei formaue part d’ua nebulosa quan encara non èra ua estela. Açò passèc ara hè apuprètz 4,6 miliards d’annades. Aguesta nebulosa espaciau primitiua ère ua broma densa hèta d’idrogèn que s’esbausséc sus era madeisha pr’amor dera sua pròpria fòrça dera gravetat e venguec mès e mès compacta. Non cau díder qu’aguest procés non se passèc d’un dia a un aute. Siguec un procès que se desvolopèc ath long d’un periòde de milions d’annades.

I a ua sòrta de lei universau non demostrada que ditz qu’en espaci se un cos ei dens e açò vò díder qu’a mès e mès massa, pòt – de hèt açò ei çò que se passe – atreir encara mès massa que i a ath sòn torn. E açò ei çò que dempús provòque ua temperatura mès nauta en aqueth airau e ua mès grana pression laguens aguest nau còrs celestiau.

Totes es esteles, e eth Solei non siguec cap excepcion, se formen dera madeisha manèra. En centre d’açò qu’un dia serie ua estela, era broma venguec mès e mès densa e era rèsta venguec çò que poiríem definir com un disc que vire ath torn d’aguest nuclèu centrau de matèria. Ua matèria que, en centre, non s’arrestaue ara ora de vier mès massiua, mès densa e tanben mès cauda.

Eth neishement dera lum

Aguest periòde de temps de çò qu’un dia serie dempús ua estela pòt demorar enquia cinquanta milions d’annades, segontes es darrèrs estudis. Cau tot aguest temps entà dar ad aguesta estela primitiua – o preistorica – ua temperatura pro cauda tà poder començar laguens dera madeisha es reaccions termonucleares que haràn d’aguesta massa ua estela – e aguesta temperatura déu èster aumens de 15 milions de grads entà poder artenhe’c-.

Ei alavetz, e damb aguesta temperatura ideau,qu’es reaccions termonucleares dera estela comencen a cremar er idrogèn que i a ena madeisha e a crear, ath torn, eli. Siguec tanben alavetz quan neishec eth Solei mès primitiu que i auèc jamès en çò que dempús serie eth Sistèma Solar. Pr’amor qu’ara aguesta estela, eth  Solei, començarà a lançar lum. Bèri uns milions d’annades dempús d’açò,eth Solei ja ère ua vertadèra estela e comencèc a cremar dera madeisha manèra qu’ac harà es pròplèus 10 miliards d’annades – e que serà era vida mejana d’ua estela coma eth Solei-.

Segontes mès d‘un astrofisicic, aguest tipe de fenomèn (eth neishement d’ua estela) non se debane jamès solet pr’amor qu’es esteles o dilhèu melhor dit es grops d’esteles que i a en Univèrs an era costum de nèisher ath còp. Era espròva qu’açò siguec atau son cèrtes particularitats de cèrts asteroïdes que i a aué ath torn de Saturn e que non serie atau sense era preséncia d’autes esteles en aqueth moment.

Aqueth Solei primitiu lançaue vent estelar, idrogèn e eli. Ua part se perdie en espaci infinit mès ua auta part bastie un disc de matèria que viraue ath torn dera nòsta estela. E que, damb eth temps, vierien es 8 planetes deth nòste Sistèma Solar. Beroi, vertat ? Ei çò qu’a er acte dera creacion en Univèrs – e qui ac hèc ja cau decidi’c cada un per si madeish -.

Aguest disc de matèria que i auie ath torn deth Solei tanben auie carbòni, oxigèn, fèrre, eca. Damb eth temps 8 nuclèus se separèren e comencèren a vier 8 planetes primitives. Mès es cercaires encara non saben se com se passèc  aguest procès. Sonque creen imaginar qu’es quate prumères sigueren es mès proplèus deth Solei pr’amor des sues caracteristiques fisiques. E es autes quate sigueren es coneishudes coma planetes gasoses, es gigantes deth nòste Sistèma Solar.

Sonque 50 milions d’annades dempús ja auien neishut ath torn deth Solei Mercuri, Venus, era Tèrra e Mart. Atau com son aué ? Non ben ben, pr’amor qu’un meteòr choquèc contra era tresau planeta d’aguest nàu sistèma estelar e provoquèc eth neishement d’un satellit qu’a un nòm celèbre aué; era Lua. E encara i auec un moment perilhós pr’amor que Jupitèr e Saturn vengueren mès pròplèus deth Solei e alavetz i auec un moment de risc gigantàs entà tot eth Sistèma Solar.

Era ajuda d’autes esteles

Açò ja ère istòria 100 milions d’annades dempús deth neishement deth nòste Sistèma Solar. Pròp deth Solei i a quate planetes rocoses e dempús, mès aluenhades, Jupitèr, Saturn, Uran e Neptun. Entà ajudar eth Solei pendent eth sòn neishement coma estela ara es cercaires pensen qu’ei probable era preséncia aumens d’ua auta estela que dèc pro matèria pesada ath nuclèu primitiu deth Solei. E qu’aué non ei mès aquiu.

Aguesta teoria afirme qu’eth Solei serie era resulta dera supernòva o grana explosion d’ua auta estela que i auie ena nòsta region espaciau en aquera epòca pr’amor que sonque ua supernòva poirie dar pro energia en ua ondada de chòc entara creacion d’ua auta estela. Qu’ei atau com era mòrt des esteles ajude ath neishement d’autes esteles. Mès açò sonque siguec descorbit non hè guaire.

De hèt, aué, era majoritat d’astrofisics defensen que, pendent era vida d’aqueth nuclèu primitiu estelar que dempús serie eth Solei, cau auer ua broma de gas, eth sòn enfonsament pr’amor dera fòrça dera gravetat pròpria e tanben un camp magnetic contrari ad aguesta fòrça.

E açò sonque se pòt desvolopar pr’amor dera ondada de chòc d’ua supernòva, pr’amor qu’ei un fenomèn que non se desvolope per eth madeish e pro. Sonque aguesta diferéncia de densitat laguens era broma estelara que i auie ath torn d’aguest nuclèu primitiu poirie auer provocat tot açò. Estonant, vertat ? Donques non podetz demorar a saber com ei era mòrt d’ua estela, un procès universau encara més susprenent, beròi e enquia cèrt punt poetic…

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita