En 1748 quora l’epòca de l’illustracion èra pas començada, un occitan, Miquel Adanson, decidiguèt viatjar fins tèrras luènhanas per far de la divulgacion scientifica la sieuna tòca. Se dirigiguèt a Africa e i demorèt mai de cinc ans en una pichona colonia francesa nomentada Senegal. Ailà descobriguèt un dels mai bèls arbres d’aquel continent : lo baobab. E n’informèt Euròpa, qu’encara sabiá pas qu’aquel subrebèl arbre african existissiá.
A mai d’aquò descobriguèt centenats d’espècias animalas, botanicas e mineralas. Foguèt tan granda la sieuna impression sus Africa que decidiguèt dedicar tota la sieuna vida a ensajar far una enciclopèdia amb mai de 25 volums e la divulgacion de la natura. Mas èra un trabalh tròp grand per la comunautat scientifica. Sens laissar pas de creire tot çò qu’Adanson aviá vist, foguèt aconselhat de publicar libre après libre, pauc cha pauc. Caliá temps per poder comprene tota aquela coneissença scientifica nòva. Adanson volguèt pas o far e quand aguèt, fin finala, l’escasença, arribèt la revolucion e totes los mejans financièrs li foguèron copats.
Lo destin d’un grand scientific occitan
Miquel Adanson nasquèt en Ais, en Provença en 1727 e moriguèt en París en 1806. La sieuna familha èra emigrada d’Escòcia après la revolucion de 1688 e marchèron vèrs Ais aquel an. Totun, encara pichon, Miquel Adanson marchèt vèrs París per de causas laboralas de son paire e foguèt ailà qu’aprenguèt d’estimar la natura e lo mond ont viviá. Atal, lo filh d’un auvernhat e una provençala venguèt lèu un dels melhors estudiants del collègi Santa Barba.
Amb solament 14 annadas aguèt un microscòpi del celèbre scientific Needham, que l’aconselhèt alavetz “d’estudiar los afars de la natura pr’amor que ja aviá estudiat los afars dels òmes”. Foguèt alara quand comencèt tota una vida dedicada amb passion a la recèrca scientifica e la natura “que demorèt mai de 70 annadas cada jorn e cada moment de sa vida” segon un autre scientific de l’epòca: Georges Cuvier.
Après contunhar los estudis al Jardin Reial – organisme ancessor del Musèu Natural d’Istòria Naturala – decidiguèt, fin finala, marchar lonh per explorar cossí èra la natura, cossí èra la planeta ont demorava. Pr’aquò causiguèt lo Senegal, pr’amor qu’aviá a l’epòca una plan marrida reputacion del país e fòrça scientifics i volián pas i anar. Mas aquò foguèt çò que faguèt decidir Adanson.
I arribèt en decembre de 1748 e i demorèt fins febrièr 1754. Aviá capitat d’èsser nomentat dins la Compahia de las Índias amb un trabalh modèst. A mai de Senegal visitèt plusors còps las ilhas Açòres e atanben las Canarias. Foguèron de viatges que li dubriguèron totalament la ment. En Senegal descobriguèt lèu tantas espècias animalas e vegetalas que considerèt qu’aquel territòri èra un pichon jardin de las meravilhas. Caliá o far saber al mond.
Foguèt aital cossí comencèt descriure un sens nombre de plantas e nòvas espècias animalas pas encara conegudas en Euròpa. L’Illustracion encara aviá d’arribar vint annadas mai tard e la comunautat scientifica europèa de l’epòca encara sabiá gaire sus lo mond e la planeta. Adanson, amb aquò, foguèt una anima liure, avançada a la sieuna epòca e que poguèt ne far una divulgacion mai justa. Mas d’aquò benlèu ne foguèt responsabla la classa dirigenta de l’epòca, que podiá pas acceptar tantas descobèrtas al còp.
Adanson contunhèt d’enviar las sieunas descobèrtas a mai d’observacions geograficas e etnograficas. Vegèt un peis electric e envièt un sens fin de colleccions mineralas e zoologicas, meteorologicas, astronomicas e botanicas. E totas elas classadas amb un nòu metòde natural revolucionari. De totas elas, la mai celèbra foguèt la sieuna descobèrta e classament d’un arbre uèi lo jorn conegut per totes, que demora en mai d’un jardin botanic europèu o de la planeta tota, mas qu’alavetz èra pas brica conegut fòra d’Africa: lo baobab.
La sieuna descobèrta per Adanson foguèt un dels moments mai estonants de sa vida coma scientific: “Es un arbre gigant. Las sieunas mesuras cridèron lèu la mieuna atencion”, çò laissèt escrich. “Èra pas res mai qu’un coja, que los indigènas wolof nomentan goui en sa lenga, mas qu’a una elegancia naturala totalament susprenenta”.
A mai dels milièrs d’enviaments fachs pendent aqueles cinc ans africans qu’encara son uèi lo jorn dins lo Musèu Natural d’Istòria Naturala de París – e las mai de 300 espècias de plantas que podèron subreviure al Jardin Reial de Versalhes, decidiguèt escriure en 1757 tota una amassada de libres sus aquel país african: Istòria Naturala del Senegal.
Mas los libres se vendèron pas ben e Adanson perdèt mai de 5000 liuras. Èra roïnat pr’amor qu’el meteis aviá pagat la publicacion dels libres. Segon Adanson caliá tot far e mai encara per la divulgacion scientifica.
Adanson foguèt pas un òme comun a l’epòca. Après aquela istòria naturala del Senegal decidiguèt publicar tot un libre amb de bèlas illustracions sus lo rei dels arbres africans: lo baobab. Malurosament lo libre foguèt estimat solament per qualqu’unes scientifics e pro. A mai sa descobèrta del baobab –Adanson ne poguèt descriure totas las cresenças que los wolof avián d’aquel arbre en tot parlar tanplan aquela lenga africana- tanben escriguèt divèrsas memòrias sus un autre arbre african; l’arbre de la goma arabica (Acacia Senegal), un dels mai grands produches de comèrci amb Senegal pendent lo sègle XVIIIen.
L’occitan Miquel Adanson venguèt celèbre lèu après tornar a Euròpa. Dintrèt a l’Academia de Scièncias en 1757, amb solament 30 ans – e en 1761 a la Royal Society anglesa. A mai d’aquò, bastiguèt un nòu metòde de classament scientific que negava los autres – entre aquels lo de Linnaeus, qu’a demorat fins uèi lo jorn.
Maugrat aquò, la sieuna vida privada foguèt brica aisida. Voliá pagar totjorn las publicacions dels libres scientifics que la comunautat scientifica voliá pas finançar. Aquò li balhèt fòrça problèmas economics. Lèu la femna e la familha l’abandonèron pr’aquela rason.
En 1775 presentèt un plan de l’òbra que voliá publicar amb mai de 27 volums: 40.000 espècias dels tres reialmes de la natura, 200.000 paraulas e 40.000 illustracions. Foguèt aconselhat de publicar l’òbra pauc cha pauc. Volguèt pas o far. Publiquèt, a mai, 450 articles scientifics per lo Suplement de l’Enciclopèdia.
Aguèt pas lo permís reial per publicar la sieuna òbra fins 1789. Aviá luchat tota sa via pr’aquò e foguèt alavetz quand arribèt la revolucion. E finiguèron totas las ajudas financièras. Li arribèron, totun, cridas d’autras còrts per contunhar son trabalh. L’Emperaire d’Austria, l’Emperatritz de Russia e lo rei espanhòl lo convidaron a sa còrt. Adanson volguèt pas i anar.
En 1798 èra tan paubre que lo govèrn francés decidiguèt l’ajudar amb 6000 francs annadièrs. Napoleon li donèt 6000 mai. En 1800 li demandèron de presidir una assemblada scientifica mas refusèt pr’amor que patissiá vergonha de son estat. Moriguèt en 1806 solet, paubre e sens la familha. Dison qu’abans de morir diguèt “ adieu, l’immortalitat es pas d’aqueste mond…”.
Lo scientific Linnaeus , que poguèt laissar son metòde de classament a la comunautat scientifica internacionala, donèt lo nom d’Adansonia a un genre de baobabs descobèrt per lo scientific occitan.
Lo rei del arbres africans
Lo baobab african es un arbre gigant. Pòt arribar far mai de 30 mètres e mai de 10 de diamètre amb son cap. La sieuna fusta a pauca aiga e a de flors ermafroditas. Dòna de fruchas grandas coma un melon long. Segon mai d’un calcul scientific, en un bon clima e amb pro ploja, pòt arribar viure entre 800 e 1000 annadas. Maugrat aquò se ditz que i a divèrses especimèns qu’an arribat demorar mai de 4000 ans.
Benlèu dempuèi ara poiriá èsser restacat amb la figura d’un jove provençal que marchèt a Africa quand degun o voliá far. Que dediquèt tota sa vida e argent a la sciéncia e que foguèt pas pro reconegut. Un baobab senagalés Adansonia benlèu encara auriá, uèi lo jorn, lo remembre, d’aquel jorn que lo jove Miquel Adanson laissèt sa man sus sa pèl per lo careçar. Aquò seriá estat se los arbres aguèsson memòria. Los arbres an pas memòria. Los umans òc que l’avèm, maugrat que, de còps, o sembla pas.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
