Botan es, solide, lo país lo pus naut del mond. La mejana de nautor botanesa es la mai nauta de tota la planeta, amb aperaquí 3.280 mètres sus lo nivèl de la mar. Fòrça montanhas botanesas an mai de 7.000 mètres (pr’amor qu’es situat al còr de l’Imalaia). Totun, tanben es un país amb una diversitat de paisatges, relèu e clima estonants, car es devessit entre un nòrd montanhós, un airal mièg plen de vals e de bòsques gaireben isoladas e un sud tropical, ont la caracteristica pus importanta es la jungla asiatica.
Botan, uèi, a pas de frontièras maritimas (sonque amb Tibet e Índia) e es un estat asiatic politic pichonèl, amb sonque aperaquí 40.000 Km2. Mas Botan (qu’en epòcas pus ancianas èra conegut pels sieus abitants coma Drug-yul del còp que los vesins lo sonavan Proh) foguèt fins al sègle XIXn un país màger (qu’includissiá parts de l’actuala província indiana d’Assam). Totun, divèrsas guèrras amb los angleses entraïnèron la pèrta finala d’aquel territòri fins la sieuna configuracion territoriala actuala.
D’un autre costat, es un país amb una lenga e cultura tibetanas e bodista, qu’a la sieuna origina a l’epòca medievala que l’empèri tibetan arribava fins a la mar. Aital, Tibet foguèt sobeiran sus Botan fins l’an 1904, quora los botaneses causiguèron l’independéncia amb l’ajuda dels angleses. La capitala es Thimphu, una pichona vila dins un país amb una tras que reducha populacion (uèi lo jorn mens de 700.000).
L’istòria mai modèrna de Botan includís tres guèrras amb los angleses pel contraròtle d’Assam (en 1772, 1826 e 1864) e puèi una cuèrta guèrra civila que finiguèt amb lo poder del Raja de Botan. Los nòus governadors causiguèron s’aliar amb los angleses e puèi los indians e pr’açò, dempuèi l’an 1971, Botan es una estat mai de la Societat de Nacions Unidas.
La diversitat de paisatges e climes es, benlèu, la caracteristica pus importanta de Botan. Encara uèi. Lo país pòt èsser devessit en tres airals plan diferents: lo nòrd, amb un clima extrèmament freg pr’amor de la nautor de las montanhas de l’Imalaia (lo Gangkhar Puensum, jamai escalada, es la montanha pus nauta, amb 7.553 mètres de nautor), un airal central, amb un clima pus suau mas tanben plan freg e al còp caud (e ont tanben i a fòrça vals situadas entre montanhas amb mai de 3.000 mètres de nautor) e lo replanat dels Duars, qu’amb sonque 400 mètres de nautor a un clima e vegetacion gaireben tropicalas. Val pas dire que la majoritat dels botaneses demòran en aquesta region.
Un país d’extrèms
Botan a un sens fin de montanhas plan nautas al nòrd del país. De crestas importantas son Tato La (mai de 7.500 m de nautor), lo pic Daud (6.378 m) o encara los pics E, F e H, amb una nautor mejana de mai de 6.700 m). Botan tanben es un país de flumes pr’amor que los pus importants (Di Chu, Chin Chu, Ma Chu e Mati Chu) crosan lo país de nòrd a sud en tot menar d’aiga pr’amor de la fonda de la nèu glaciara.
A mai de las quatre sasons tipicas annadièras, Botan a tanben una autra sason; la dels monsons, que demòra entre l’ivèrn e l’estiu, e sovent provòca de grèvas inondacions entre las vilas e vilatges pus meridionals. Mas una autra caracteristica fondamentala de Botan es la sieuna nauta biodiversitat e pr’amor d’açò es situat entre los dètz païses del mond amb una biodiversitat pus nauta.
D’efièch, Botan a mai de 625 espècias d’aucèl e gaireben 5.500 tipes de plantas diferentas, pr’amor, tanben, de la diversitat climatica. D’aquelas, mai de 300 son medecinalas e a fins a 46 espècias desparièras de rododendron a mai de fòrça espècias de magnòlia, genèbre e orquidèas. Demest los mamifèrs pus importants cal remembrar lo langur daurat (un tipe de monard), lo panda ròi de l’Imalaia, la grua colnègra, lo taquin (una espècia locala de buòu) o encara la pantèra de la nèu.
Cossí es aquò possible en un país tan pichon ? Pr’amor de l’amor que los botaneses an per la natura (e istoricament tanben, pr’amor que i aguèt pas gaire populacion al país). Los botaneses suenhan plan l’environament e aquò far es plan important per eles. D’efièch, viure plan e amb d’equilibri amb la natura es una idèa basica pels botaneses se vòlon èsser uroses. Aital, mai d’un 60% del territòri botanés es protegit legislativament davant de possiblas atacas umanas e aquò situariá Botan coma lo país pus conservacionista e ecologista de la planeta.
Mai d’un 40% del territòri botanés encara uèi lo jorn son d’aforèsts o de jungla. A mai de 5 pargues nacionals i a un sens fin de territòri que liga aqueles pargues e ont la fauna pòt demorar e crosar liurament sens cap problèma (son los celèbres tunèls biologics). Aquò ajudèt plan tradicionalament la fauna e flora a patir brica l’espandiment uman e a espandir-se. Un prètzfach plan positiu que ditz plan dels sieus abitants.
Pasmens, tot aquel tresaur ecologic e biologic es uèi en dangièr pr’amor del cambiament climatic. Dempuèi l’an 2000 foguèron realizats plusors rapòrts oficials qu’alertavan sus la possible desaparicion dels glacièrs de Botan. En 2008 encara, un rapòrt de Nacions Unidas confirmava qu’açò poiriá se debanar aperaquí l’an 2035, pr’amor del cambiament climatic (uèi mai rapid). De fònts governamentalas botanesas, tanben volguèron soslinhar, totun, qu’aquela catastròfa ecologica poiriá se debanar plan abans d’aquela data.
En mai d’aquò la populacion botanesa cresquèt plan los darrièrs ans pr’amor d’un nivèl de vida pus naut ligat a la modernitat actuala. Aquò poiriá provocar de problèmas a l’environament per fauta d’espaci, car dengun pòt pas bastir res dins un airal botanés protegit. E mai d’abitants tanben vòl dire mai besonh de fusta e pr’amor d’açò lo dangièr sus los bòsques e la jungla botanesa tanben pòt venir màger.
Çò de pus important pels botaneses doncas, l’amor per la natura, es tanben la sieuna màger flaquesa. E cal veire cossí reagís lo govèrn mas tanben la populacion botanesa davant los problèmas enviroamentals del futur pr’amor del cambiament climatic.
Èsser lo país pus naut del mond entraïnèt una mendre populacion e un amor pus naut per la flora e fauna, un prètzfach plan positiu per mai d’un estat vesin. Mas la fin dels glacièrs botaneses tanben poiriá entraïnar una crisi sociala gigantassa pr’amor d’una possible catastròfa environamentala que poiriá metre en dangièr l’estabilitat botanesa sociala actuala. E un dangièr encara màger pel sieus animals e plantas.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
