Un exemple excepcional de patrimòni religiós barròc
L’Abaïa de SANT PÒNÇ (francizat en Saint-Pons), la glèisa abaïala e lo monastèri (convent)
Las mai ancianas traças d’un luec crestian datarian dal sègle 5 après J.-C.. Aquel endrech a un raionament màger. L’abaïa de Sant Pònç èra potenta, aguèt de proprietats (de “Condaminas” en partatge amb lo senhor local tanben) sus totplen de comunas e de bens.
Es un luec emblematic de l’istòria de la region e de la Contea de Niça en particular. Fa part dals fondaments de l’istòria regionala. Al sègle 10 e après, los preires èran rares e las gleisas èran al poler dals monges. La poténcia esperitala e materiala de l’abaïa explica la firma sus lo peiron de la dedicion la Contea de Niça a Savòia lo 28 de setembre dal 1388.
Lo religiós e istorian Peire JAUFRET (toscanizacion dal patronim en Pietro Gioffredo/ Giauffret, 1629-1692), nomenat d’alhors abat de Sant Pònç en lo 1690, dins lo sieu obratge “Nicaea Civitas” reproduse un acte de donacion fondamental que va marcar la renaissença materiala de l’abaïa après un temps de decadéncia degut a las incursions sarrasinas. Lo document redigit a Lurs, en data dal 5 de decembre dal 999 –sovent de senhors van far de dons avans lo passatge a l’an mil de paur de la fin dal monde-, enumera los dons dal “vescòmte” de Niça Miron-Laget de Sisteron, de sa frema Odília de Relhana-Vença (dicha Odília de Provença o encara Odília de Niça) e de lors enfants. Un dals enfants se sonava justament Pònç.
Oficialament la glèisa foguèt fermaia al public despí lo 1999. Mas la bastison de l’Espital “Pasteur 2” permete de far un ligam, dins l’axe entre l’espital e la sala de conferéncia dicha dal Còdol [le Galet], una escalinaia per puar a pè a la glèisa.
1) Enjuec istoric, estetic e politic entorn dal bastiment
Es dins un sector a mieja penda de la còla de Cimiers (francizat en “Cimiez”). En daval, i son lo flume Palhon e lo camin que pua en las valaias dals Palhons, devèrs la valaia de Vesubiá e que serà lo camin reial dal sègle 18 de Niça a la capitala Turin.
D’un costat, sus Cimiers, i èra la ciutat romana, la ciutat de l’interior viraia devèrs los Alps. De l’autre, Nikaia la ciutat grèga, viraia devèrs la mar ambal pòrt, sus l’actuala vila vielha.
Per la tradicion romana de sepeliment a l’escart dals luecs dals vius, dins la periferia tota de la ciutat de Cimiers i son agüas de sepulturas anticas. Lo quartier sonat aüra “Pasteur” a una quantitat importanta de sepulturas. Es doncas probable que Sant Pònç, après d’èstre agut torturat, siguèsse estach sepelit de per aicí. Mas sabèm ren amb exactitud, perqué lo personatge es bastit entre istòria e legenda.
I son doas tradicions d’evangelizacions complementàrias.
Per Nikaia, la vila es personificaia per la cara de la Santa Reparada coma Santa Devòta a Mónego, coma Sant Tropetz e las Santas Marias de la Mar dins las ciutats eponimas. Ven d’una question de pedagogia dal sègle 17, tardivament doncas, per explicar coma una religion qu’a naissut luenh d’aquí, en Terra Santa, es arribaia e a pilhat aicí en terra occitana. Probable, es arribaia per de mercants. Reparada, santa que se ditz martirizaia en Palestina, es lo simbòl de l’arribaia dins lo pòrt dal cristianisme.
Sant Pònç es diferent. Cemenelum, es lo cap luec de la província dals Alps Maritims (que lo departament actual a repilhat lo nom). Recubria una part bòna dals Alps dal sud, l’espaci de Gavotina, de l’occitan vivaroalpenc, totjorn parlat de las pòrtas de Niça, valaias dals Palhons e valaia de Var fins a Ambrun e Briançon.
Per aquel cap-luec doncas, cal una figura similària a l’autor de la ciutat. E Sant Pònç, sonat Marcus PONTIUS en latin, es pas lo darrier “manacho” dal canton. Es un senator, un dals personatges imperials, e es exiliat de Roma per sas conviccions religiosas. Ven a Cemenelum. Es condemnat e decapitat per aver evangelizat l’airal (es semblable a Sant Roman per Mónego).
La legenda ditz qu’un còup decapitat, la tèsta de Sant Pònç parte en Palhon, arribèt en mar fins a las Mauras. Un païsan originari de Colobriera ( se tròba sus la comuna la glèisa vièlha sonaia Sant Pònç ) auria recuperat la tèsta. La donèt a l’abaïa de Sant Victor de Marselha que conservarà la tèsta (lo cran serà getat per de revolucionaris franceses dins lo pòrt vièlh de Marselha).
Estenta consideraia que la tomba, endrech de la mòrt, es l’endrech de passatge devèrs la vita etèrna, al ponch de vista espirital se ditz qu’es un luec mai important que la ròca dont foguèt martirizat (al nòrd est, sus lo camin de Levenç). De saber que la roqueta e la gleiseta tresplombavan Palhon e an tombat dintre lo flume (o an patit destruccion entre 1870 e 1925 se ditz).
2) L’evolucion de l’Abaïa
Fin sègle 8, en lo 778 se ditz, es creaia una abaïa per de benedictins, per méter en valor los rèstas de Sant Pònç.
Al sègle 9 (870-970), es lo moment que los sarrasins e las estructuras socialas de Provença son desorganizaias. Es un periòd de marria conoissença de nòstra istòria. Las institucions religiosas son los luecs que permetan una estructuracion de la vita, un ponch de repaire. Se pensa qu’es gràcias a aquò que durèt dins lo temps l’importança dal luec (l’explusion dals sarrasins de la Gàrdia Freinet se fa a la fin dal 972).
En dos sègles, l’abaïa va aver una fama granda. I es un eissamatge de glèisas e de ben fins a Suspèr, Annòt coma Draguinhan. L’abat es senhor dal vilatge de Sant Blai, cosenhor de Sant Andriu, de Falicon, e per exemple es proprietari (quasi feodal) d’un domèni que recuèrbe una bòna part de la plana dal Palhon dependenta de la comuna de Niça (4 quilomètres de distància entre l’Abaïa e Niça vièlha). 
La carriera de la Condamina (Condominium, domèni partajat entre dos senhors es lo limit de proprietat. Lo senhor laïc domina l’aut de la ciutat, es lo Còmte de Provença. E la part bassa, es de l’abat de Sant Pònç. Santa Reparada, Santa Rita-Sant Jaume èra de proprietats de l’abat de Sant Pònç. Una traça toponimica, dins aquel espaci se tròba justament la carriera de l’Abaïa.
Malastrosament arriba un temps de decadéncia, accentuat per lo fach que l’abaïa va devenir una “abaïa comandatària”. Amb un abat present e un autre “abat comandatari” qu’es una personalitat dals princes, de la familha ducala de Savòia, de familhas nòblas de Pimont (citam egalament un membre de la familha dals Grimaldi dal Comtat de Buelh). An lo títol d’abat comandatari e subretot n’an de revenguts. Es un pes economic e una pèrdia d’argent.
Fa que l’abaïa se delèsta dals bens progressivament. Al sègle 15, vende a de particulars de bens sieus a Niça Vièlha. Quora lo sèti de l’evèsque passa de Niça auta a Santa Reparada, l’avèsque de Niça obten la proprietat de la catedrala e la cession per l’abaïa de Sant Pònç. Es una reculaia de bens simbolics per ela.
Contunha de viure l’abaïa e a totun de prestigi. Es manifestat per la bastison dal convent. Lo convent e la glèia son destruches lo primier còup en lo 1543 après l’assèdi francoturc de Niça. Es rebastit. Mas l’abat vòl reafirmar un bastiment espectacular e doncas de tot ce qu’i èra avans 1725, rèstan plus de traças.
3) L’arquitectura d’estil remirable
Sus los documents d’avans, coma los dessenhes de l’assèdi de 1543, se ve quasi ren per devinar coma èra. Dins los temps, en los documents, i es descrich tala o tala refeccion, o reparacion. Un autar dedicat a Sant Martomieu qu’es refach. Mas i es ges de descripcion dal luec integral. Dificultat a saber coma èra lo bastiment avans lo sègle 18 doncas.
Avèm pauc d’illustracions de l’abaïa
Josep CASTÈU (o Castèl, patronim toscanizat en Giuseppe Castello) a pintat lo martiri de Sant Pònç.
Al palai reial de Turin, son evocats lo grands moment de l’estat de Savòia, per evocar l’entraia de la Contea de Niça en 1388, i es la representacion de la dedicion. Mas la realitat es diferenta. Es l’image que se fan los dal sègle 18 de l’eatge mean.
Citam l’aquarèla de 1832 de Clamenç ROASSAL, amb la glèisa e lo monastèri. Aüra en comparason, lo cors dal flume Palhon es endigat, las ribas completament urbanizaias amb de quartiers mai que mai populars.
Per un cinquantenal de monges, èra un convent de dimension enòrma. Se ditz quitament que la glèisa es d’una tala qualitat arquitecturala, qu’es impossible que sigue estacha bastia per un arquitècta local… Que lo plan sigue estach dessenhat e realizat en de volum pariers.
Far tenir de muralhas de glèisa en elispi, es un trabalh complèx en dessenh e realizacion. Es l’òbra d’un gran arquitècta. Lo nom de Filippo JUVARRA (o Juvara) foguèt evocat per de realizacions semblablas.
Lo bastiment realizat es visible da pertot. Malgrat l’urbanizacion actuala, se ve totjorn de pertot, subre los imòbles.
Avèm d’escaliers en còntra corba, per reauçar lo bastiment. I aguèt 20 ans de trabalh realizat. Es un bastiment de prestigi, gigantesc. Coma la catedrala Santa Reparada. En comparason, lo convent de Cimiers entra 10 còups dins lo convent de Sant Pònç.
4) De la decadéncia dals òrdres contemplatius fins a l’espital
Tot aquò per ren. Arriba lèu un movement de supression d’òrdres contemplatius en Euròpa motivat per lo fach qu’an ren d’utilitat sociala. Entraina tre lo 1780 la supression d’abaïas.
La supression de l’abaïa de Sant Pònç se fa al moment qu’a plus que 8 monges, en 1792. Es actat sota lo regim de la monarquia de Savòia. Las terras son alora anexaias al patrimòni de l’estat, de la corona. La glèia sièrve plus. Deven un entrepaus. 
L’evèsque en sègle 19, vòl i méter lo seminari, mas i son d’oblats e ren es fach al final. Deven una glèisa parroquiala per Bòn viatge e lo quartier de l’Arbre Inferior.
Fins en 1855, una lei dicha “d’Incameracion”, suprime los bastiments religioses, e lo bastiment deven proprietat de l’estat sard.
Après 1860, après l’anexion a l’Empèri Francés, deven un terren d’estat, coma la part bassa de la còla, davans l’abaïa.
Fin sègle 19, l’estat fa lo transferiment de la proprietat a la comuna de Niça. Partent de 1909 la ciutat de Niça lança la bastison de l’Espital “Pasteur”. I es alora la “malediccion” dal bastiment. Sant Pònç a lo sieu convent que deven un espital psiquiatric. Es un “luec per los fòls”. E darrier se tròba lo repausaor (betum pauc estetic bastit sus de pilar) per los defuntats de l’espital.
Sant Pònç es desenant ligat a de sovenirs durs.
L’enjuec es de reabilitar e reïntegrar lo luec dins la memòria sociala e dins la ciutat.
5) La renaissença, via l’espital
L’operacion de reabilitacion de l’espital “Pasteur 2” es una ocasion agantaia per reméter en valor lo luec. L’idea es de far comunicar l’espital e l’abaïa.
Los rèstas de l’anciana abaïa se tròban sota l’actuala abaïa. I son doas tombas dins lo vestibul de la glèisa. Aquel endrech seria fondat sus tot o partia de l’abaciala precedenta.
L’abat de Sant Pònç, JAUFRET escriguèt sus l’istòria dal luec mas sensa dire de mai per lo bastit dal periòde anterior.
21 de març de 1725 es la data de la pausa de la primiera glèisa abaciala barròca. Es dins un encastre rural complet.
En 1867, lo classament de proteccion se fa quasi exclusivament sus lo patrimòni antic e lo patrimòni roman e gotic.
Per l’abaïa, es negligit. Sant Pònç es classat coma monument istoric en 1913. D’un ponch de vista istoric, entra dins una logica francesa de proteccion dals edificis antics.
I es un debat per classar lo luec al títol de la sieu istòria, l’abaia dal sègle 8 mas non per l’estetisme barròc de la gleisa, estil mal vist d’aquel temps. Èra un estetisme considerat alora coma “desordenat”, de “gents dal sud”, opausat a un estil nordic e ordenat. Aquel exemple arquitectural -ben occitan- serà classat per lo sieu aspèct barròc mai tardi…
Article e fòtos de Laurenç Revèst
