LA LENGA ITITA

La lenga itita, atanben coneguda coma lenga nesita (pr’amor que los pròpris ititas la nomentavan nesili, una paraula qu’aviá coma origina la vila de Nesa, anteriora a la fondacion d’Hattusa, lo capluòc de l’Empèri Itita) foguèt pendent fòrça temps una de la lengas pus ancianas del Pròche Orient mai desconegudas. Atal, foguèt pas fins començaments del sègle XXen (1902) que la lingüistica comencèt la deschifrar. Uèi, maugrat aquò, es plan coneguda la siá gramatica generala e d’efièch es una de las pus estudiadas d’aquela epòca.

Segon la majoritat dels cercaires, la lenga nesita o itita foguèt una de las lengas pus parladas a Anatolia tre las annadas 1600 e 1200 abans lo Crist. En mai d’aquò, los tèxtes mai ancians escrichs en cuneifòrme itita (d’aperaquí l’an 16000 aC) son considerats los mai ancians documents escrichs jamai en cap lenga indoeuropèa, pr’amor que l’itita apertenguèt ad aquela familha lingüistica.

En çò que tòca a la siá origina, lo vejaire, totun, encara es pas unic. Aital, i a de cercaires que creson que l’ipotèsi d’Anatolia e la region ont i aguèt l’Empèri Itita ne seriá estada lo sieu airal d’origina. D’autres cercaires encara, pensan melhor que se debanèt l’ipotèsi de Kurgan, que vòl dire que los ititas serián un grop uman qu’arribèt a Anatolia amb lor lenga pr’amor qu’abans ja se parlava ailà una autra, la lenga atiana.

Segon tot açò, los documents trapats dins uèi lo jorn en de tauletas o tanben en d’estelas en lenga itita poirián èsser dividits en tres periòdes. Lo primièr que seriá parièr dins lo temps amb lo nometat ancian empèri itita que demorèt entre las annadas 1570 e 1470 aC. Una epòca mejana se situariá tre las annadas 1450 e 1380 aC ( fins d’aperaquí lo rei Supiluliuma Ier) e la tresena epòca se seriá debanada tres los ans 1380 e 1220 aC (çò es fins la fin d’aquel empèri).

Dempuèi alara l’estat itita tombèt dins la fragmentacion politica e una granda partida de son territòri seriá estat conquistat per l’empèri assirian, ont se parlava, mai que mai, l’aramèu. Totun, i a de cercaires que confirman que ja abans d’aquela epòca la lenga itita , maugrat que foguèt parlada en las diferentas còrts dels pichons estats posteriors de Síria e fins Israel, coneguts istoricament coma d’estats neo-ititas, la lenga seriá ja en declin e auriá perdut fòrça parlaires pr’amor de l’espandiment lingüistic e social del luvian.

Una tròba susprenenta

Maugrat que fasiá mai de 2000 annadas qu’un libre coma la Bíblia ja parlava d’una nacion que parlava l’itita (los ebrieus los nomenavan Hettim) foguèt pas fins la fin del sègle XIXen que d’arqueològs franceses trobèron divèrsas tauletes a Hattusa, l’anciana capitala d’aquel antic empèri, escrichas en aquela lenga. Totun, foguèron de tèxtes que poguèron pas èsser encara comprenuts.

L’an 1902 lo norvegian Knudtzon confirmèt que la lenga d’aquelas tauletas, l’itita, aperteniá a la familha indoeuropèa, mas sas conclusions foguèron pas encara acceptadas per la totalitat de la comunautat lingüistica mondiala. En 1906 l’alemand Winckler e lo turc Makridi trobèron pus tauletas escrichas en itita que foguèron classadas coma lo primièr pache politic entre Hatti e Egipte (Hattussili III e Ramsés II signavan los tèxtes). E lor deschiframent comencèt ja dintrar dins una etapa finala. En 1915 lo chèc Hrozny n’establiguèt una primièra gramatica provisionala, acceptada per totes los scientifics dempuèi 1918.

Uèi se sap que l’itita es una de las lengas indoeuropèas pus ancianas. Foguèt una lenga que los ititas nomentavan nesita o kanesita (de la vila de Nesa o Kanes) e maugrat qu’aquel empèri foguèt format per plusors grops etnics l’itita foguèt la lenga abituala utilizada en de tèxtes religioses.

La sieuna forma escricha es coneguda amb lo nom d’ieroglific itita, una manièra d’escriure atanplan utilizada per d’autras lengas d’Anatolia coma lo luvian, lo palaic, lo lician, lo milian, lo lidian, lo carian, lo pisidian o encara lo sidetic. Totun, que l’itita foguèt una lenga pro singulara per rapòrt ad aquelas autras pr’amor que desseparava pas los genres masculin e femenin e aviá pas de subjuntiu verbal.

Los cercaires tanben se son dividits en aquò. Segon qualqu’unes aquò seriá pr’amor que l’itita se desseparèt pro lèu del proto-indo-europèu e seriá demorat isolat en aquela region. Es una ipotèsi que de cercaires coma Sturtevan o Cowgill creson possible. D’autres an lo vejaire de l’ipotèsi de la pèrta pr’amor que l’itita auriá perdut la desseparacion d’aqueles genres (e conservat lo dels èsser animats vèrs los pas animats) apuèi la desseparacion lingüistica de las autras lengas o de la lenga maire, un fach pauc habitual en las lengas.

Una lenga plan singulara

L’itita aguèt fòrça paraulas vengudas d’autras lengas, coma l’urrian o l’atian. E la manièra de l’escriure foguèt adoptada dels assirians un còp tombèt son primièr empèri. Segon un classament actual doncas, l’itita se dividiriá en itita ancian, mejan e nòu ( pas lo neo-itita posterior). L’escrich adoptèt lo cuneifòrme acadian periferic e l’ortografia del nòrd de Síria.

Aviá sonque 13 consonantas e 4 vocalas (i aviá pas la O). A mai, aguèt fins a 9 declinacions per de noms, d’adjectius e de pronoms e aquò e aver pas de masculin e de femenin faguèron de l’itita una lenga pro desparièra d’autras lengas indoeuropèas coma lo sanscrit, lo latin, lo grèc, lo persian o l’avestanés. E atanplan foguèt pr’aquò una de las lengas pus complicadas de l’epòca.

Los vèrbs foguèron pus facils amb solament doas inflexions (conjugacions en –mi e en –hi), doas voses (activa e neo-passiua), doas formas (d’indicatiu e d’imperatiu) e dos tempses (present e preterit e pro). Los símbols qu’èran pas de consonantas o de vocalas (gaireben pus de la mitat) èran de símbols amb de valors sillabics (coma los ideogramas d’$ o d’& d’uèi).

Atal, e maugrat qu’uèi lo jorn la siá gramatica ja es estada desvolopada plan e qu’es una de las lengas indoeuropèas mai ancianas pus estudiadas, la siá origina encara poiriá balhar de bèlas suspresas lingüisticas. La recèrca actuala a doas dralhas: la primièra estudia la connexion entre l’itita e lo grop etnic nomada nomentat Yamhada, de la Mar Caspiana, que ne poiriá èsser lor luòc d’origina. Mas l’autra seguís las piadas dels nomadas indoeuropèus qu’arribèron a Euròpa vers l’an 4200 aC a travèrs lo flume Danubi e qu‘apuèi aurián crosat la mar e arribat a Anatolia. Aital, lor origina seriá pas asiatica mas propriament europèa! Cal veire doncas çò que dirà la lingüistica pendent lo futur; l’itita contunha d’èsser uèi una lenga misteriosa e estonanta.

Un article de Christian Andreu

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.