L’orangotan foguèt totjorn un animal misteriós que demorava al sud-èst asiatic fins a la siena descobèrta per l’òme occidental. Aquò se debanèt aperaquí lo sègle XVII, quand los olandeses arribèron a las illas de Borneo e Sumatra. Segon la lenga malaia Oran Hutan vòl dire òme del bòsc e segon mai d’un paisan èran d’òmes que demoravan al bòsc mas que podián e volián pas parlar pr’amor qu’alavètz l’òme pensariá qu’èran pas de bèstias e los farián trabalhar.
Lo genre Pongo includís uèi ja sonque tres sosespècias d’orangotan, lo de Sumatra e lo de Borneo e una tresena sosespècia descobèrta en 2017, l’orangotan de Tapanuli, amb sonque 800 individús. Fins a la fin del sègle XX i aguèron encara cinc sosespècias mai, mas totas s’escantilhèron tre la fin de la guèrra mondiala e la fin del sègle
L’orangotan (Pongo) aperten tanben a la familha dels ominids. La divergéncia evolutiva se passèt fa mai de 18 milions d’ans e 97% del genòma d’aquesta espècia es parièra amb nòstra espècia. Son mamifèrs diurns que demòran totjorn que pòdon en naut dels arbres de la sèlva tropicala. Aquò fa de l’orangotan l’espècia ominida pus arboricòla de totas. na autra caracteristica pròpria es que son d’animals solitàris e que demòran pas en grop, cossí fan los chimpanzés, bonobos e gorillas.
Uèi lo jorn l’orangotan es una espècia en grand dangièr d’extincion pr’amor de la destruccion umana del sieu abitat, la desforestacion, la mineriá e la caça illegala dels braconaires qu’entran totjorn dins las resèrvas naturalas, aucisson la femèla e vendon al mercat negre l’orangotan pus jove quan aqueste es encara un enfant. Pasmens, sonque 1 de cada 8 orangotans joves sobreviu la mòrt de la sieuna maire e doncas la sieuna caça illegala es tanplan absurda.
La populacion totala d’orangotans a la planeta se devesís sonque en aquelas tres sosespècias que i a en Borneo e Sumatra. Semblariá que i aviá aperaquí mai de 50.000 individús en Borneo e aperaquí 7.000 en Sumatra.
Un ominid plan pacific
L’orangotan a un caractèr plan pacific. Es l’ominid pus pacific de totes. Aquò arrèsta pas l’orangotan a l’ora de defensar lo sieu territòri d’autres orangotans, ja sián de femèlas o de mascles. Los mascles joves, per exemple, quora daissan la maire e cercan un territòri nòu ont viure, se trapan una feme, vòlon totjorn i copular. Mas las femèlas preferisson totjorn d’orangotans madurs e sovent cal atacar e luchar contra lo jove mascle per li demostrar que vòlon pas res amb el.
L’orangotan es un primat adaptat a la sieuna vida sus los arbres. Pr’açò a los braces plan mai longs que las pautas – e que pòdon arribar a far ambedós una longor de fins a 2 m ! -. Lo mascle e la femèla an lo cors caperat d’un pelatge ròi singular. Un mascle pesa 75 Kg de mejana del còp que la feme sonque 37 Kg. Son d’animals solitàris que sonque se trapan per se reproduire e pro mas tanben son considerats coma socials. La sieuna dièta es basicament vegetala pr’amor que se noirisson de frucha mas tanben de fuèlhas e pòdon manjar atanben de mèl, d’insèctes, e tanplan d’uòus d’aucèl.
Abans la familha dels orangotans tanben includissía d’espècias preïstoricas qu’uèi i son pas pus, coma Lufengpithecus, Shivapithecus, Korapithecus o encar Gigantopithecus. I aviá d’orangotans tanben dempuèi la sèlva indiana e fins al nòrd de China. Pasmens, sonque demòra una espècia e tres sosespècias en Sumatra e Borneo que poirián desparéisser lèu pr’amor de l’activitat umana.
Un orangotan a de mejana 397 cc de capacitat craneana. Aquò es fòrça semblable als 400 cc d’espècias escantidas d’ominids coma Australopithecus. Totun, la majoritat de cercaires confirman qu’es una de las espècias pus intelligentas e pas sonque pr’amor qu’utiliza d’otís per manjar mas tanben pr’amor que pòt se reconéisser davant un miralh e demostrèt d’abilitats cognitivas estonantas.
Los orangotans demòran la majoritat del temps en tot cercar de manjar. Aprés la sortida del sòl, daissan lo brèç bastit amb de brancas e de fuèlhas (e que pòt èsser situat a mai de 15 m de nautor) on dormís e comença la sieuna activitat jornadièra.
Tres oras aprés reposan un pauc e puèi viatjan mai encara a la recerca de noiridura. Quan arriba la nuèch, bastisson tornarmai un autre lièch vegetal per dormir. Es rar veire un orangotan en defòra dels arbres. Benlèu pr’amor que los enemics (e predators) tradicionals d’aquesta espècia son estats totjorn lo tigre, lo leopard o los cans salvatges, a mai de l’òme.
Las femes an la costuma de viure – mai d’una – dins un territòri d’un mascle madur, que pòt aital aufrir la sieuna seme quand arriba lo moment de se reproduire (es una espècia qu’a pas cap sason especifica per aquò far) e tanben proteccion. Los ligams pus fòrts se desvolopan tre la mair e lo filh, que demorarà divèrses ans amb ela abans de cercar un territòri per el meteis. Quora aquelas femèlas comunas qu’an un sol mascle compartit se trapan, se debana pas res e lo mascle es d’abituda pas dangierós pels joves pr’amor que semblariá conéisser que pòdon èsser los sieus filhs.
D’un autre caire, l’orangotan a aquel ligam tan fòrt amb la mair pr’amor que la feme orangotan alacharà lo jove orangotan pendent 8 ans. Aquò fa d’aquesta espècia la qu’alacha mai los pichons de tota la fauna de la planeta. En mai d’aquò, los joves orangotans encara demoraràn amb la mair pendent, almens, los 11 o 12 ans de vida. Las femes demoraràn prèp de la mair dins lo territòri pairal. Los mascles se’n van per tornar jamai. Aprés la fin de l’alachament, la maire demorarà encara 6 o 7 ans sens cercar d’aver filhs. E aquò provòca una taxa de reproduccion plan bassa.
L’intelligéncia de l’orangotan ven demostrada pr’amor qu’a fòrça crits desparièrs per avisar los vesins de quicòm. E tanben usa plan los senhals corporals. Uèi los cercaires identifiquèron ja de senhals coma puja sus ièu, bassa, ve-te’n, ja n’i a pro o encara arrèsta aquò.
Un mamifèr plan mairal
La feme suenharà pendent totes aqueles ans – cal remembrar qu’un orangotan, que pòt viure fins a 40 ans a la natura, sonque ven madur amb 15 ans – e suenharà lo jove orangotan jorn e net. Los primièrs quatre meses serà totjorn montat sus la maire. Puèi començarà a explorar, pauc a cha pauc, lo mond que i al sieu torn. Aquò ven totjorn dangierós pr’amor que la maire es a mai de 15 o 20 mètres de nautor. Totun, ambdós coneisson plan çò que fan. Pas jamai dengun veiguèt cap orangotan jove càser d’un arbre.
La pròva finala sus se un orangotan es ja pro madur per daissar la maire arriba de la man del brèc o lièch vegetal que bastisson sus los arbres. Aquò es una accion plan malaisida, que los orangotans sonque pòdon conéisser plan aprés espepissar plan cossí o fa la maire e pendent d’annadas. Quora aquò ja sabon far, la maire considerarà que lo jove orangotan – que pòt aver plan 15 ans de vida – pòt venir independent e l’abandonar. Per aquò la maire orangotan comença a ensenhar lo filh cossí bastir aquel brèç dempuèi los 6 meses de vida del pichon.
La primatològa Birute Galdikas – una de las tres pus importantas del sègle XX, amassa amb Dian Fossey e Jane Goodall, arribèt a Borneo en 1971 per estudiar los orangotans. Demostrèt que podián se comunicar plan en tot parlar de causas que podián pas èsser vistas (coma un predator). Ajudan los autres orangotans en tot esperar puèi d’èsser tanben ajudats,e pòdon imitar plan de sons d’autras espècias. Al sègle XXI foguèt descobèrt qu’usavan de brancas per arribar mai enlà dins un amagatal d’insèctes. E an desparièras culturas segon la region pr’amor qu i a costumas que cèrts grops an e d’autres pas.
Sumatra e Borneo patisson uèi una desforestacion industriala gigantassa. De minas e de rotas, a mai de camps d’agricultura (d’òli de palma) provòcan de situacions plan dangierosas per aquesta bèla espècia, cosina de l’òme. E la majoritat d’aquelas accions passan dins dels pargues naturals ont los orangotans e la fauna son teoricament protegits. Sonque tre 1999 e 2015 la mitat de la populacion d’orangotans de Borneo despareguèt. Se lo ritme de destruccion de l’abitat d’aquesta espècia e la desforestaacion contunha aital, i aurà pas pus cap orangotan en 2030. E aquò son sonque 6 ans.
Cal exigir a las autoritats localas protegir melhor aquesta espècia ominida unica. Pas sonque pr’amor qu’es una espècia ominida (e aquò ja deuriá èsser pro). Mas tanben pr’amor que, se l’orangotan arriba al sègle XXII, tanben se salvarà la majoritat de la fauna e flòra d’aquelas grandas illas del sud-èst asiatic. L’estat espanhòl reconeguèt en 2008 los dreches dels primats que pòdon pas èsser atacats nimai patir cap damnatge per l’èsser uman. Es lo sol estat del mond qu’a aquò fach. Benlèu aquò poiriá se generalizar e poiriá arribar lo moment que totes los govèrns del mond cerquèssen de salvar. Suenhar e protegir totas las espècias del mond.
Es a las nòstras mans veire aquò coma una realitat. Se que non, lo futur dels nòstres filhs serà tras que gris: una planeta ont sonque i a una espècia e qu’a pas cap rason per viure mai en l’Univèrs ja vued de vida, animala e vegetala.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
