Lo moflon de las Montanhas Rocosas (Ovis canadensis) es un ovin tras que bèl que demòstra qu’es un animal brave e fòrt e qu’a pas paur de degun. Son mamifèrs erbivòrs grands amb de banas que pòdon arribar a pesar fins a 14 Kg e près de 90 cm de longor. Val pas dire qu’un adulte serà sonque caçat per de predators naturals de biais excepcional, car pas gaires animals arriban fins a aquelas nautors.
Aital, es un bèl erbivòr, que fugiguèt l’arribada e espandiment de l’òme blanc a America del nòrd dempuèi lo sègle XVIII. Son airal natural d’abitat foguèt plan màger alavetz e uèi lo jorn sonque pòt èsser espepissat en de regions plan isoladas o dins de pargues naturals protegits. E es ailà ont òm pòt veire cossí son bèls e poderoses.
L’autor d’aquestas linhas poguèt los veire fa ans, quand visitava lo pargue nacional de Banff, a Canadà. Èra l’estiu e doncas los moflons èran a mand de cambiar de forradura, car la qu’an pendent los meses pus fregs es fòrça mai longa que la d’estiu. Lor aspècte semblava mai lo d’animals malauts e la beutat que podián aver los mascles adultes, a mai de la siá fòrça, foguèt pas gaire estonanta. Mas aquò dich, òm aviá totjorn paur a l’ora de s’i aprochar. E totes los guidas avertiguèron que podián plan nos trincar una gamba se atacavan. E aquò es totjorn dangierós.
Totun, calguèt èsser condusits amb un autobús pendent gaireben una ora fins a la montanha mai nauta de l’airal per poder los veire plan. Car son d’animals que fugisson los predators d’un biais natural en tot se n’anar cada annada vèrs de nautors estonantas ont pas cap predator i pòt arribar, nimai los umans de biais continu. E cal remembrar que las montanhas mai nautas de las Rocosas pòdon far aisidament 6 000 o mai mètres de nautor.
De fedas poderosas
Lo moflon de las Rocosas pòt pesar plan mai de 140 Kg e crosèt l’estrech de Bering fa mai de 700 000 annadas. Dempuèi alara es una espècia americana tipica car se desseparèt del sieu ancessor mai pròche fa mai de mièg milions d’ans. S’espandiguèt per tota America del nòrd e arribèt plan fins a tèrras mexicanas. Segon divèrses cercaires ne poirián aver mai de 200 000 abans de l’arribada de l’òme blanc (l’indigèna american totjorn l’admirèt).
Fins fa pas gaire òm cresiá que n’i avián fins a set sosespècias. Uèi es demostrat geneticament que sonque n’i a tres e pro, lo moflon de las Rocosas (canadensis), lo moflon de Sierra nevada (sierrae) a Califòrnia, e fòrça mendre que lo primièr. E lo moflon del desèrt del sud-oèst (nelsoni) plan menaçat, coma lo californian.
La menaça principala qu’a aquesta espècia mamifèra es l’òme, de segur, mas pas los braconaires. Son los animals que vivon amb l’òme, l’elevatge, qu’a totjorn patit de malautiás coma la pneumonia ovina, que provòca un chifra tras que nauta de mòrts entre los moflons de manièra annadièra. Pr’açò l’ajuda administrativa estatsunitenca capitèt pas jamai a l’ora de provocar son espandida coma espècia. I a d’ans que los moflons mòrts per de malautiás de l’elevatge uman son centenars e aital es malaisit de tornar a créisser e s’espandir coma espècia.
La femèla de moflon es un pauc pus pichona que lo mascle malgrat que tanben a de banas. Totun, que son pas tan corbas. La color de la forradura de l’espècia es diferenta segon lo luòc e pòt venir bruna o grisa. Pasmens, al centre de las Rocosas la color es fòrça mai escura, al desèrt mai clara e a Alaska gaireben blanca pr’amor del clima.
Un mascle adult pòt far aperaquí 105 cm de nautor e fins a 185 cm de longor. La femèla farà entre 35 e 91 Kg, 90 cm de nautor e 1,58 m de longor. Dins lo cran an una proteccion dobla pr’amor que, sens aquò, los mascles s’aucirián cada còp que luchan entre eles.
De remembrar que quora dos mascles luchan entre eles e trucant amb lors banas, cadun a una velocitat mejana de 60 Km/h. Ambedós trucant a una velocitat de mai de 120 Km/h. E se un uman es pròche pòt èsser aucit pel moflon d’un biais tras qu’aisit.
La sosespècia de las Rocosas es màger (un mascle pòt pesar plan mai de 230 Kg e una femèla mai de 90 Kg). E sonque abitan de regions plan nautas e tanben plan isoladas pr’amor qu’ailà son pus segurs e luenh d’umans e d’autres predators, coma de lops, d’orses, de pumas, de coiòts, eca.
Totun, la rason basica per viure en aquel ecosistèma es la noiridura, que fins al sègle XVIII foguèt, en nauta montanha, plan mai comuna qu’ara. Aprés dos sègles d’i menar de vacas e de fedas, l’erosion provoquèt la fin dels prats de montanha en fòrça airals e lo moflon migrèt encara vèrs de montanhas mai nautas per assajar de trapar un pauc mai d’èrba.
Lo moflon american viu al desèrt mas tanben en d’airals plan nauts de montanha amb de prats alpins e de puègs amb d’èrba al país de las montanhas. E quand mai naut mens nèu. Pr’açò lo moflon, qu’aima brica la nèu, migrarà vèrs de vals mai nautas (sustot a l’ivèrn), ont traparà mai d’èrba d’un biais mai aisit pr’amor que i a mens nèu.
Aquela migracion annadièra tanben foguèt la causa de l’arrèst de l’espandiment de l’espècia pendent las darrièras annadas. L’administracion menèt de populacions sancèras de moflons a de nòvas regions per ne provocar l’espandiment. Mas migravan pas, arribava la subrepopulacion e puèi la mòrt de desenas d’animals. Perqué ?
Lo moflon apren lo camin de la migracion vèrs de luòcs ont subreviure pendent l’ivèrn pr’amor qu’o veguèt far a d’autres especimèns mai vielhs. E se o faguèt amb diferents grops n’aprenguèt tanplan divèrses camins (que pòdon èsser desenas de quilomètres longs). Mas dins un nòu airal, dins una region isolada, ont lo moflon demorèt jamai es malaisit d’i subreviure pr’amor qu quand arriva lo freg e la nèu lo moflon migra pas car coneis pas lo camin. E doncas una possible espandida d’aquesta espècia serà pr’amor d’aquela causa naturala, de la caça e de las malautiás de l’elevatge, plan lenta.
D’aglas dauradas, d’orses negres, d’orses grizzly e de pumas e de lops son los predators que caçan de moflons d’un biais pus aisit. Pasmens, l’estrategia del moflon de fugir vèrs de luòcs encar pus nauts provòca, la majoritat dels còps, l’abandonament de la caça pel predator. D’efièch, las pautas e batas del moflon son tras que preparadas per viure sus la montanha, plan mai que las de los predators que vòlon los caçar.
Una lucha espectaclosa
Lo moflon american adòpta tres estratègies diferentas per se reproduire. Los grops de mascles e de femèlas an pas cap jerarquia e doncas lo primièr qu’arriba (e i a fòrça mascles que demòran solets pr’amor d’aquò) es lo qu’a mai escasenças de se reproduire. Totun, una femèla recebrà d’un biais natural a mai d’un mascle. L’estrategia que capit amens es la del moflon que lucha contra un autre e que, maugrat aquò, entraïnarà ausir o espepissar un dels espectacles naturals pus desparaulables de la planeta.
Se lo mascle perseguís la femèla fins qu’aquela es receptiva, va plan. Se arrèsta la fugida de la femèla a d’airals amb mai d’èrba e pus basses, tanben. Mas se lucha amb un autre moflon sovent i a pas de ganhaire e çò de pus possible serà qu’un tresen moflon realizarà la copula amb la femèla del còp qu’ambedós mascles luchan. Alavetz, perquè o fa ? Benlèu es una qüestion d’excitacion ormonala e pro mas ajuda brica la reproduccion, segon plusors cercaires.
Lo bruch de dos macles de moflon american quand trucant lors caps pòt èsser ausit a mai de 3 quilomètres de distància. E, aprés o far, e maugrat qu’an lo cran plan preparat encara demòran mai d’una minuta estabordits e an de besonh se reposar quauquas minutas abans d’assajar de trucar tornarmai amb l’autre mascle. Òm pòt veire doncas qu’aquel truc es tras qu’estonant, plan fòrt tanben pel pròpri animal.
La femèlas d’un autre latz, tanben luchan entre elas mas sonque quand son plan jovas e pr’amor que vòlon daissar clara la jerarquia dins lo grop. Aquò dich, i a pas cap mascle o femèla que los autres seguisson e obedisson. Lo moflon es un mamifèr plan anàrquic.
Segon mai d’un cercaire lo mascle es màger que la femèla pr’amor de la sieuna digestion. Aital, lo moflon es un erbivòr que cerca totjorn, pendent la tardor e l’ivèrn d’èrba mas tanplan de sals mineralas per subreviure (e chucarà las ròcas que n’an). Una femèla camina fòrça mai qu’un mascle, benlèu pr’amor qu’aital es pus segura a l’ora d’evitar de predators que pòdon l’atacar a ela e a son filh. Lo mascle manja e puèi reposa per far la digestion e aquò entraïna una melhora digestion e doncas de mesuras corporalas màgers.
La copula del moflon se debana, sovent, aperaquí lo mes de novembre, justament quand arriban las primièras nèus a la montanha. Aprés tres meses, la femèla migrarà tornarmai vèrs lo luòc mai naut mas tanben mai segur de la montanha per balhar naissença al moflon jove (es rar n’aver dos). E lo suenharà sonque tres meses pr’amor qu’aprés lo suenharà pas pus. Un moflon pòt viure aperaquí una mejana de 10 annadas e lo mascle un pauc mens (entre 9-12 ans).
Un futur brica cèrt
Maugrat que lo moflon american es un mamifèr que capitèt plan a l’ora de subreviure al long de centenars de milièrs d’ans, l’elevatge uman provoquèt una pèrda d’abitat gigantassa. La caça del moflon es uèi plan restringida a Estats Units e Canadà, mas encara es abituala. Tot lo territòri ont visquèt lo moflon fins al sègle XIX es, uèi lo jorn, vued de moflons, e las diferentas administracions estatalas sabon pas pus cossí far per ajudar l’espècia. E doas de las sosespècias de moflon, la californiana e la del desèrt (mai que mai la coneguda coma moflon peninsular) son grevament menaçadas d’extincion.
Sonque en 1939 foguèt dubèrt lo primièr espaci protegit pel moflon a Arizòna mas la populacion globala creis pas e doncas lo futur d’aquesta bèla espècia mamifèra d’America del nòrd es brica clar. Un leugièr cambiament environamental ne poiriá provocar l’extincion totala, car se ja demòra als luòcs pus nauts de la montanha per evitar l’òme, l’elevatge e d’autres predators, ont poiriá se n’anar se aquò se debana ?
Segon los òmes còrb indigènas americans (los Crow) un òme volguèt aucir lo sieu filh e lo menèt a la montanha per l’abandonar. Ailà foguèt ajudat e suenhat pels moflons pendent de meses. Quand tornèt a la sieuna tribú aviá un grand poder amb el: èra mai savant, la sieuna vision èra extraordinària, podiá caminar plan sus las ròcas pus ponchudas e perilhosas de la montanha, la sieuna ausida èra estonanta e aviá una fòrça gigantassa. Lo messatge que balhèt a la siá tribú foguèt que caliá aimar e respectar lo moflon per totjorn e que la tribú dels Asaalooka demorariá plan del còp que lo flume de la region, lo flume del Moflon, demorèsse amb aquel nom, pr’amor qu’encara i aviá de moflons ailà. Lo flume, encara uèi, a lo nom de flume del Moflon (Bighorn River) e la tribú subrevisquèt. Benlèu ara, çò que cal, es contunhar d’admirar e aimar lo moflon american, pr’amor qu’o far pas entraïnarà, e lèu, l’extincion rapida d’un dels mamifèrs mai fòrts e poderoses d’aquel continent, mas tanben al còp un dels pus bèls e polits de las montanhas d’America del nòrd; lo moflon american.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
