Jamai foguèt un animal aucit pr’amor de la sieuna morfologia coma se debanèt amb lo monstre de Gila. La cresença generala encara uèi lo jorn es qu’es un reptil plan abil e agil, plan capaç de sautar plan sus la sieuna preda (e tanben suls umans) e las aucir amb sonque son alen verinós. Mas res es mai luenh de la vertat, car aqueste reptil es una de las creaturas pus inofensivas (pels umans e la granda majoritat de mamifèrs) de la planeta, e aquò maugrat son poderós poison.
Aquò es aital pr’amor que lo monstre de Gila (Heloderma sucpectum), amassa amb son cosin luenhan Heloderma horridum (una espècia màger) son dos dels reptils que son pas de sèrps e que son verinoses. Totun, que lo poison del monstre de Gila, maugrat qu’es plan toxic e que provòca una de las màgers dolors de totes los verins animals del mond, es pas fatal e, se ben es cèrt que i aguèron d’umans que moriguèron pr’amor d’una nhacada d’un monstre de Gila, las circomstàncias alcoolicas de la persona en aquel moment ajudèron e plan a provocar la mòrt de l’uman. Car èsser nhacat per un monstre de Gila es un prètzfach que se debana pas sovent, pr’amor, justament, de la bassa velocitat d’ataca del pròpri monstre de Gila.
La cresença generala que la majoritat d’umans ans sus l’agilitat e poder toxic del monstre de Gila (qu’a son nom pr’amor del flume Gila, al sud-oèst d’Estats Units) es basada mai sus de legendas que sus la vertat etologica d’aquela espècia. Per començar, es un sauropsid de la familha Helodermatidae e tanben es un dels reptils mai lents de tota la planeta. Pòt pas sautar e es tras que malaisit d’èsser nhacat per un monstre de Gila. E lo verin qu’a, maugrat que toxic e que pòt provocar qu’un òme demòre al lièch amb grand patiment pendent una setmana, es pas fatal.
Per ansin, un testimòni escrich de l’an 1899, lo del doctor Ward a l’Arizona Graphic confirmava ja cossí malaisit pòt èsser l’ataca o nhacada d’un monstre de Gila a d’umans: “Jamai ne foguèri atacat. Pensi qu’un òme dèu èsser un fòl per èsser nhacat per un monstre de Gila. Es una creatura tras que lenta e la preda déu l’ajudar a èsser nhacada se que non es plan malaisida la sieuna ataca”.
Aquò dich, que poiriá ajudar a trincar de topics sul mond animal de la planeta, lo monstre de Gila demòra sonque al desèrt pus meridional d’Estats Units e la region mai septentrionala de Mexic (estat de Sonora). Es cert qu’es un reptil plan rar e que la sieuna fisionomia ajuda brica los umans a l’ora de l’aimar mas tanben es cèrt qu’es un reptil que jamai foguèt cap menaça pels umans o grands mamifèrs. Mas, maugrat aquò, encara uèi lo jorn es caçat e aucit sonque pr’açò.
Lo monstre de Gila pòt far una longor mejana de fins a 60 cm. A de patas cuèrtas, d’arpas poderosas (per excavar de traucs o bastir de refugis) e una coa cuèrta, ont i demòra la majoritat del grais usat pendent lo periòde d’ivernacion o quand i a pas pro de noiridura.
Per ansin, es un animal que pòt demorar de jorns e de jorns, encara mai, de setmanas entièras, sens res manjar. E quora caça e trapa una preda, pòt ganhar fins al 50% del sieu pes se l’especimèn es jove o fins al 30% del meteis se es un animal adult.
Un especimèn adult pòt arribar a pesar fins a 3 Kg e la femèla es sonque un pauc màger que lo mascle. La sieuna color escura (negra) amb de tacas jaunas o blancas o violetas, serián lo camin desvolopat per aqueste reptil al long de l’evolucion per avertir los autres animals de l’atacar pas e se n’anar. E i a de cercaires que tanben avisan qu’aquel tanplan seriá lo cas del sieu poison, çò es una arma de defensa mai que de caça, pr’amor del tipe de predas qu’a lo monstre de Gila.
D’efièch lo monstre de Gila es un reptil plan lent. Las sieunas predas sonque pòdon èsser de pichonèls animals que pòdon córrer pas, coma de pichons conilhs o lèbres o encara d’esquiròls, d’aucèls, d’uòus de reptils e d’aucèls, de pichons vertebrats e de vèrmes. Tanben manja (se pòt) de granolhas, d’autras cernalhas e d’insèctes e de carronha.
Un reptil gaireben cèc
Lo monstre de Gila es un reptil elodèrm, çò que vòl dire qu’aucís amb lo sieu poison. Totun, perseguís la preda mai que mai amb lo sens del gost (amb la lenga) e l’odor, que serián los sens mai aguts d’aquel reptil. Per trapar de nius e refugis d’autres animals, lo monstre de Gila a un organ doble dins la boca, lo nomentat organ de Jacobson, tipic d’aquela sòrta d’animals, que pòt èsser classificat coma un organ parallèl als sens de l’odor e del gost. D’efièch, lo monstre de Gila trapa l’odor tanplan amb la lenga qu’envia l’informacion recebuda a l’organ de Jacobson. Pr’amor que l’odor de totes los animals tanben demòra a l’aire. E amb aquela odor trobarà la preda.
Un experiment fach per Karl Schmidt demostrèt que lo monstre de Gila a una vision tras que paura. Un uòu d’aucèl foguèt situat a un monstre de Gila a un mètre del reptil. Lo monstre de Gila usèt la lenga per trapar l’origina de l’odor. “Lo reptil, çò diguèt Schmidt, trapèt l’odor e puèi la perdèt divèrses còps, maugrat que l’uòu èra plan pròche de l’animal e que i aguèt moments qu’èra a mens de 12 cm del reptil”.
Res mai luenh de la vertat doncas la cresença de fòrça umans qu’es un animal estonant, sautaire e òrre e que pòt aucir un uman lèu lèu. Lo 90% del temps de la sieuna vida es dejòs tèrra, dins son refugi. Sonque quora aurà perdut mai d’un 50% del sieu pes sortirà per caçar. Es la responsa d’aqueste reptil a una temperatura benlèu plan nauta o una secada gigantassa. A mai, sovent caça de biais nuechenc.
L’epòca de la reproduccion del monstre de Gila se desvolopa, pendent los meses d’estiu segon la region. Per ansin, al mes de julhèt es quand se produsís la copula (qu pòt demorar entre mièja ora e gaireben tres oras) entre un mascle e una femèla. De rebrembar qu’es un animal que pòt viure plan de longas annadas (en estat salvatge aperaquí 20 ans e dins de zoologics fins a 40).
La femèla del monstre de Gila pòt pondre entre 3 e 15 o mai uòus, que seràn totjorn sepelits per la maire amb de sabla. Sonque un mes aprés naisseràn los pichons monstres de Gila. Lor color es desparièra de la dels adultes pr’amor que son pas tant escurs coma aqueles. Totun, que ja naisson amb de verin e pòdon ja caçar lèu lèu d’insèctes e de vèrmes per se noirir.
Un reptil inofensiu
Un estudi fach en 1956 demostrèt que sonque 8 personas foguèron atacadas e nhacadas per de monstres de Gila al long de tot lo sègle XX. Èran totalament alcoolizadas e doncas l’alcoòl ajudèt plan lo poison a s’espandir pels sistèma nerviós. Çò de mai normal aprés patir una nhacada d’aqueste reptil es patir un grand dolor, e de vòmits, mas pas la mòrt.
Lo monstre de Gila demòra als desèrts e airals rocoses d’America del nòrd (e tanplan dins de regions amb de forèsts tropicalas secas) situats totjorn a mai de 1 500 mètres de nautor. Uèi es una espècia protegida a Estats Units (en 1952 foguèt lo primièr reptil verinós protegit per de leis umanas) e es enebit de lo caçar. Malurosament l’espandiment urban, de rotas e la destruccion del sieu abitat natural entraïnan encara uèi una situacion brica bona per l’espècia, qu’es considerada coma “gaireben menaçada” dempuèi la decada de 1980.
Aquel reptil estonant es un reptil lent. Mas tanben nomada, car cambia lo refugi se pòt un còp cada setmana aprés l’arribada de la calor de l’estiu. En aquesta epòca es mai actiu pendent las primièras oras de Solelh e tanben pendent la nuèch. E mai quand la nuèch es cauda o quand i aguèt d’oratge, car la sieuna temperatura corporala ideala (cal pas desbrembar qu’es un reptil) déu èsser totjorn pròcha als 30ºC.
L’istòria evolutiva d’aquel reptil es unica: semblariá èsser que los ancessors del monstre de Gila foguèron los reptils nomentats Gobiderma pulchrum e Estesia mongolensis, que visquèron pendent lo Cretacèu (òc, l’epòca dels dinosaures). De reptils elodermatids coma lo monstre de Gila evolucionèron pas gaire dempuèi alara e pr’açò es considerat per fòrça cercaires coma un reptil fossil. Uèi a de familha divèrsas espècias de varans africans, asiatics e australians, mas a de caracteristicas tanben pròprias qu’entraïnan lo classificar coma una espècia unica e plan desseparada d’autras.
De tribús indigènas americanas coma los Apache consideravan que podiá aucir un òme sonque amb son alen (plan marrit, per cèrt). D’autras encara, como los Pima consideravan qu’aviá grands poders esperitals per garir una malautiá. Los Iaqui e los Seri que divèrsas partidas de son corps èran bonas tanben per garir de malautiás.
Los colons blancs, quora arribèron a l’oèst american, creèron un mite, que confirmava que podiá aucir amb son alen e que podiá sautar per l’aire, coma un felin, e d’un biais estonant per atacar e nhacar d’umans. Aquela cresença infantila sus aquela abituda, demorèt, malurosament fins a uèi lo jorn. E òm contunha de l’aucir e lo caçar encara pr’açò.
Jamai cap cresença sus un animal qu’es, mai que mai inofensiu, foguèt tan marrida coma la dels umans actuals amb lo monstre de Gila, Sonque un pauc mai d’educacion environamentala e dublidar aqueles pensaments marrits ajudarián pro l’espècia a subreviure. Car, en mai d’aquò, es plan malaisit de lo trapar, perqué es gaireben totjorn jos tèrra e es dificil de l’espepissar al desèrt, un luòc ont i a pas d’un biais normal d’umans. Car jamai far tan pauc (cambiar de biais de pensar e pro) poiriá ajudar tant una espècia animala coma la del monstre de Gila.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
