Er Univèrs ei en espandiment. Açò, maugrat que ei dificil de demostrar scientificaments enquias tempsi modèrns ei acceptat pera majoritat dera comunautat de cercaires. Mès siguec tanben dificil arribar ad aguest concèpte e se èm toti d’acòrd ei pr’amor d’evidéncies indirèctes – non dirèctes – que hèn ssuspectar qu’er Univèrs ei en espandiment. Perqué se desvolope açò o com serà era fin d’aguest espandiment, totun, ei tota ua auta qüestion encara aué fòrça polemica entre es cercaires.
Abans deth Big Bang non i auie arren; ne lum ne temps ne espaci. Dempús d’aguest neishec çò qu’es cercaires coneishen damb eth nòm de pròto-Univèrs o Univèrs primitiu. Dempús er Univèrs contunhèc era sua evolucion, era sua istòria naturau e, en tot estudiar açò es cercaires comencèren a suspectar que i auie un espandiment universau que se produsic dempús deth Big Bang (un nòm que siguec autrejat pes contraris ad aguesta teoria). Er espandiment der Univèrs semble que comencèc ja un segon dempús deth Big Bang. Abans es cosmològs – es cercaires qu’estudien era evolucion der Univèrs – pensauen qu’er espandiment universau s’auie desvolopat pr’amor dera fòrça d’aquera grana explosion prumèra. Mès dempús comencèren tanben a suspectar que se er Univèrs non sonque contunhaue eth sòn espandiment mès que se pendent es darrèrs tempsi (miliards d’annades) auie accelerat eth sòn movement vèrs er exterior de se (eth)madeish, dilhèu i auie ua auta fòrça que produsie aqueth espandiment.
Ei segur qu’er espandiment comencèc a dar idèes as cercaires dempús deth neishement dera lum pr’amor qu’aguesta dèishe un registre fossil sus era posicion des esteles e des planetes. Era analisi der Univèrs dèc çò qu’es cosmològs nomenten er “espèctre” deth madeish (era sua signatura electromagnetica. E en espèctre d’elements com er idrogèn o er eli a nua longada d’ondada que pòt èster interpretada a trauers de colors. Se era longada d’ondada ei mès grana era resulta ei era color ròia. E açò vò díder segontes es scientifics qu’es galàxies s’aluenhen de nosati (pr’amor que se siguessen mès e mès pròplèus era resulta ne serie era color blua).
Mès non son sonque es esteles es astres qu’an movement. Es esteles e es sòns sistèmes planetaris son toti laguens der Univèrs. Ei aguest que s’espandís. E açò poirie daurir ua qüestion qu’es scientifics umans encara non an podut respóner. Se er Univèrs s’espandís, açò ei atau vèrs qué ? Ei a díder, qué i a dehòra der Univèrs pr’amor qu’er Univèrs deu auer movement per rapòrt a quicòm….
Er espèctre universau demòstre qu’es galaxies que son mès luenh son es mès ròies. A trauèrs d’açò se pòt mesurar era sua velocitat e tanben era sua distància reau (pr’amor que sonque damb era sua lum poiriem auer ua distància irreau e mos poiriem enganhar.
Era resulta de tot açò, aué, ei qu’es galaxies que s’aluenhen mès de nosati ac hèn damb ua velocitat mès e mès grana. Totun, aguesta teoria sonque pòt èster demostrada damb es grops de galaxies e es galaxies e non foncione damb astres mès petiti com es planetes e eth nòste Sistèma Solar.
Un Univèrs en movement
Era Cosmologia ei donques era sciéncia qu’estudie e analize era istòria der Univèrs; eth sòn passat, eth sòn present e eth sòn futur (damb era ajuda de projeccions informatiques qu’abans non existien). Es matematiques utilitzades tanben ajuden fòrça eth modèu actuau der Univèrs qu’an es cosmològs. E son matematiques que demostren un Univèrs en espandiment. Non ei un Univèrs estatic.
Era Cosmologia donques estudie eth movement des galaxies que non son arren mès qu’un espandiment der espaci, de tot er Univèrs. Entà hèr açò enregistre es ondades electromagnetiques que dèishe era lum des galaxies mès tanben çò que non pòt èster observat damb era ajuda des micro-ondades, es arrais-x, es arrais gamma e d’auti cossi celestiaus.
Tot açò quan estudien eth passat e eth present der Univèrs. Entà sajar de demostrar quin serà eth futur deth madeish usen tanben es matematiques entà hèr simulacions informatiques (damb era ajuda des IA) que, d’ua auta manèra, non poirien auer responsa. Totun, ei encara ua sciéncia polemica quan cau díder qué passarà en futur. Maugrat qu’es matematiques ac poguen demostrar.
Atau, es equacions cosmologiques actuaus demòstren qu’er Univèrs ei en espandiment. Se eth nivèu d’espandiment arribèsse jamès a èster egau a zero açò volerie díder qu’eth movement der Univèrs finic e qu’er Univèrs ja non serie jamès passat. Justament se pense çò de contrari; es nivèus d’espandiment creishen e açò vò díder qu’eth movement d’espandiment universau ei mès e mès naut.
Enquia quan ?
Damb aguest modèu scientific tanben se poden hèr qüestions fòrça rasonables com se er Univèrs ei en espandiment, enquia quan serà atau ? E ei alavetz qu’era responsa non ei guaire segura. E demore daurida un aute còp era polemica laguens era pròpria comunautat scientifica.
I a cercaires qu’afirmen qu’era fin der espandiment der Univèrs, pr’amor justaments d’aguesta acceleracion qu’auem soslinhat, serà un Big Crunch, çò ei çò de madeish mès endarrèr. Que i aurà un moment ena istòria der Univèrs qu’era fòrça que provoque eth movement deth madeish finirà e er Univèrs tornarà endarrèr. E açò passarà atau enquiath moment que tot tornarà a èster concentrat en un madeish punt. E i aurà era Grana Desaparicion o eth Big Crunch. Mès açò se passarà en miliards d’annades e non abans.
Es contraris ad aguesta teoria afirmen que, prumèr, çò que cau hèr ei estudiar aquera fòrça que provòque aguest movement, era energia escura, jamès trapada. Pr’amor que, çò diden, eth futur der Univèrs depen dera densitat mejana dera energia e era geometria espaciau der Univèrs. Mès sense conéisher com actue aguesta energia era teoria ei sonque ua ipotèsi e pro.
Enquias 6 miliards d’annades dempús deth Big Bang era fòrça dera gravetat arrestaue eth movement d’espandiment universau. Mès dempús aguest s’ei accelerat. Cau encara descorbir com actue aguesta energia escura se se vò demostrar que i aurà un Big Crunch. Sense aguesta er Univèrs poirie demorar estable pendent un temps infinit pr’amor que non i aurà mès idrogèn, eth principau carburant der espandiment der Univèrs. Era responsa donques encara non ei segura. Totun, qu’era sciéncia dera Cosmologia a apuprètz 50 annades d’istòria e açò non ei arren ena istòria der èster uman e mens encara ena istòria der Univèrs.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
