Er Univèrs ei encara aué fòrça desconeishut. Credem saber com ei mès o mens eth Sistèma Solar e sabem que, mès enlà, i a er Univèrs sense fin. Totun, tanben podem hèr-mos diuèrses qüestions interessantes e atau sajar de conéisher milhor aguest Univèrs on viuem. Se er Univèrs comencèc hè apuprètz 13 700 ( i a cercaires qu’afirmen qu’era chifra ei mès pròplèu de 15 000) milions d’annades, qué i auie abans deth sòn neishement ? Tot o arren ? E qué i auie abans deth neishement der Univèrs ? Se aguest ei en tot espandir-se encara aué, vò açò díder qu’a límits?
Son qüestions as qu’encara aué fòrça cercaires non pòden dar responsa pr’amor qu’encara non i a pro espròves scientifiques entà demostra’c. Alavetz podem díder ben qu’er Univèrs ei, encara, fòrça desconeishut entàs umans. E entà sajar de respóner ad aqueres qüestions e d’autes encara Sapiéncia occitana vò començar ua sèrie d’articles entà dar ua melhor compreneson der Univèrs. Voletz vier damb nosati e viatjar a trauèrs des galàxies e eth temps entà conéisher melhor com ei er Univèrs ?
Un des hèts mès caracteristics der Univèrs ei eth temps. Mès ben dit era escala temporau umana entà enregistrar quan passèren es hèts mès importanti en Univèrs. Pr’amor qu’aguesta escala, o dit d’ua auta manèra, eth temps universau, ei diferent dehòra dera nòsta planeta e laguens d’aguesta. Aumens entàs umans.
Era majoritat de hèts e lòcs que i a en Univèrs son mesuradi aué pes cercaires en annades-lutz. Era lutz viatge a 300 000 quilomètres cada segon. E açò ei un hèt susprenent entara majoritat de nosati. Açò vò díder, per exemple, qu’eth Solei que vedem ara, en aguest moment, non ei reau. Ei eth Solei que i auie hè 8 minutes. Açò ei eth temps qu’a de besonh era lutz deth Solei entà arribar en çò nòste. Un aute exemple; Ei reau era estela polara quan la vedem ara, aguesta net ? Damb era velocitat unica dera lutz, çò que vedem ara ei era lutz d’aquera estela hè… 434 annades. E çò de madeish passe damb totes es esteles que vedem aué.
Eth neishement deth Big Bang
Eth temps ei relatiu. Ja ac didec Einstein. Entà sajar de compréner quan se debanèren es hèts mès importants der Univèrs cau utilizar ua auta escala de temps. Se non, ei malaisit de compréner qué son lèu 15 000 milions d’annades. Pr’amor qu’èm sonque umans.
Er astrofisician Carl Sagan recebec en 1977 eth reconeishement dera comunitat scientifica mondiau peth sòn libre Es Dragons der Eden. En aguest libre utilizèc ua auta escala temporau entà ajudar a compréner milhor com ei eth temps en Univèrs. E capitèc. Atau, e damb sonque ua annada umana aqueth cercaire comencèc era istòria der Univèrs damb eth prumèr de gèr, que serie eth Big Bang o quan tot comencèc.
Atau, ua annada d’aguest calendari son 13,7 miliards d’annades, un dia son 37,5 milions d’annades, ua ora 1,6 milions d’annades e un segon 434 annades. Non ei tan difícil com semble, e atau podem compréner es mesures lèu infinites (entàs umans) de çò que se debanèc en Univèrs abans d’ara.
Eth prumèr de gèr sonque siguec quan i auec eth Big Bang o neishement der Univèrs. Alavetz, e pendent pròp de sèt menutes, siguec tot ua sòrta de sopa escura e fòrça cauda. Dempús d’un quart d’ora, aguesta sopa venguec mès e mès heireda pr’amor qu’atau er idrogèn e er eli poderen caçar es electrons e vier nèutres. Dempús neishec era lutz.
Es prumères esteles aurien neishut, segontes aguesta teoria de Sagan, entre eth 2 e eth 3 de gèr. Non i a tanpòc espròves scientifiques d’açò, pr’amor qu’era Astrofisica non a podut encara trapar jamès aqueres esteles primitiues. Totun, se pense qu’èren enquia cent còps mès granes qu’eth Solei e que non viueren guaire.
Es esteles mès modèrnes e es galàxies neisheren apuprètz eth 13 de gèr. Era nòsta galàxia, era Via Lactèa, totun, non neisherie enquiath 11 de mai, un shinhau mès tard. Mès temps encara auec de besonh entà nèisher eth Sistèma Solar pr’amor qu’eth son neishement s’aurie produsit apuprètz eth prumèr de seteme. Era Tèrra neishec encara mès tard, apuprètz eth 16 de seteme d’aquera annada universau.
Eth neishement dera vida
Es prumèrs èsters monocellulars, ancessors des bactèris neisheren ena Tèrra eth 21 de seteme. Son es procariotes, que creèren era fotosintèsi e balhèren er oxigèn entara nòsta atmosfèra. E ac heren ath long de tot aqueth mes e enquiath mes d’octobre.
Encara en noveme dera madeisha annada arribèren es prumèrs organismes mès es animaus que toti començam a conéisher non apareisheràn encara enquiara nomentada explosion cambriana, que passèc eth 14 de deseme.
Eth 17 de deseme ja i auie artropòdes e un dia dempús apareishen es prumèri peishi: dempús tot anarà un shinhau mès rapid: eth 20 nèishen es planetes, eth 21 es insèctes, eth 22 es amfibians e eth 23 de deseme es reptils. E nosati, quan neisherem? Dilhèu eth dia de Nadau, eth 25 de deseme ?
Non. Eth 25 de deseme neisheren es dinosaures. E es prumèrs mamifèrs eth 26. Es dinosaures demoraràn com arreis dera planeta enquiath 30 de deseme, quan queirà eth meteòr Chicxulub en Yucatan e provocarà era extincion de toti es dinosaures ena planeta (mès non des audèths, que tanben ac heren). Totun, aqueth madeish dia neisheren tanben es prumèrs primats.
Sonque demore un dia entà acabar era annada. Açò entà compréner qu’èm lèu arren ena istòria der Univèrs. Tà meddia deth 31 de deseme nèishen es prumèrs ancessors des umans. A 20 h es ominins. Encara a 23 h sonque i a Homo erectus ena planeta. Era nòsta espècia neishec a 23h 54m e 7 segondes dempús pintem Las Caus. Quan manquen 13 segondes entà acabar era annada descorbim era metallurgia e era agricultura e quan manquen 9 segons entà acabar era annada bastim es piràmides egipcianes. Dus segons abans dera fin d’aquera annada esclatèc era Guèrra de Cent Annades. E sonque un segon abans dera fin dera annada i a dues guèrres mondiaus, arribam ena Lua e descobrim eth temps der Univèrs e sajam de compréner tot açò damb era ajuda de Sagan. Eth temps der Univèrs ei donques fòrça diferent entàs umans pr’amor qu’aguest Univèrs ei fòrça mès complèxe de çò que credem.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
