E LA LENGA TORNÈT VIURE ! : A ARAGON

L’aragonés es una de las lengas pus desconegudas de l’estat espanhòl. Amb una tradicion literària e administrativa medievala estonanta, la siá situacion uèi es gaire bona. Segon qualqu’unes cercaires, mai de 50.000 personas poirián parlar aquela bèla lenga. Segon d’autres, pauc mai de 10.000. Sapiéncia volguèt conéisser son estat actual e sa istòria e pr’aquò parlèt amb de cercaires de l’Academia de l’Aragonés. Aital, Guillermo Tomás e Francho Rodés balhèron de lutz sus lo passat, lo present e lo futur d’aquela lenga.

La recenta aparicion d’un nòu programa de television en lenga aragonesa a la television publica Aragon TV (“Charrín Charrán”) a balhat una nòva visilibilitat a una lenga que fòrça gent coneis pas. E òc, pr’amor qu’Aragon a una lenga romanica pròpria nomenada aragonés o luenga aragonesa parlada sustot dins los nòrd d’Aragon , que pendent l’epòca medievala foguèt una de las lengas pus importantas de la peninsula iberica. D’efièch son airal d’espandiment arribèt fins Múrcia (al sud de la peninsula) mas dempuèi recuolèt pauc a cha pauc pr’amor del castelhan.

L’aragonés es una lenga derivada tanben del latin coma l’occitan, lo catalan o l’asturian. Segon plusors scientifics sus son territòri d’origina se parlèron divèrses parlars bascos e de parlars romanics que venguèron l’aragonés. Aquò poiriá explicar d’afinitats amb lo gascon (amb un substrat basco important). Son classament coma lenga romanica (es pas un dialècte coma qualqu’unes pensan) fa de l’aragonés una lenga dins una familha que, segon de cercaires, pòt èsser unica.

“L’aragonés es situat entre l’espaci iberoromanic e galloromanic e pr’aquò a de caracteristicas d’ambedos espacis lingüistics, çò confirmèron a la nòstra revista Tomás e Rodés. Pendent l’epòca medievala l’aragonés, l’occitan e lo catalan son plan semblantas e divèrses lingüistas considèran que foguèron un grop de lengas pròpri (lo nomentat grop pirinenc o romanic central). Las tres lengas compartisson l’utilizacion de cèrts pronoms adverbials. Lo temps passat perifrastic existís solament en aquelas tres lengas”.

Pendent l’epòca medievala i avián divèrsas lengas als reialmes cristians que s’espandiguèron vèrs lo sud peninsular: lo galician, l’asturian, l’aragonés e lo catalan, a mai del castelhan. Amb l’union d’Aragon e Catalonha se formèt un bèl estat lingüisticament eterogenèu pr’amor qu’a l’oèst s’i parlava aragonés a a l’èst lo catalan. D’aquela epòca son los primièrs tèxtes escrichs en aragonés mas atanben en occitan e catalan. Una situacion totalament desparièra de la d’uèi lo jorn.

“Segon divèrsas estadisticas de l’an 2011 i aurián mai de 25.000 personas que parlavan l’aragonés, çò confirmèron los cercaires de l’Academia de l’Aragonés (EFA) a Sapiéncia. Totun, la realitat uèi lo jorn benlèu seriá mai redusida. Fòrça d’aqueles parlaires serián uèi passius e aquò vòl dire que, maugrat qu’aiman plan la lenga e demoran ont la gent la parla aurián una coneissença superficiala de l’aragonés. La realitat es que sèm segur jos los 10.000 parlaires reals e la chifra ven de mai en mai redusida”.

Una importanta lenga romanica

Segon los colons aragoneses avançavan vèrs lo sud amb las armadas crestianas, lor lenga s’espandiguèt atanben e pas solament dins cèrts airals de las montanhas del Sistèma Iberic, al sud de la Val de l’Èbre, mas atanben fins cèrtas comarcas valencianas uèi lo jorn nomenadas comarcas churras. En mai d’aquò i aguèt encara divèrsas zònas mai luenh, al sud, dins Múrcia, qu’atanben arribèron a parlar l’aragonés pendent un cèrt temps. Totun, la pression dels territòris vesins, ont se parlavan d’autras lengas coma l’arabi, lo catalan o lo castelhan entraïnèron, fin finala, lor desparicion.

Per ansin, l’epòca daurada de la lenga aragonesa foguèt, segon los istorians, l’edat medievala. Foguèt quora foguèt mai escrich, èra una lenga mai de l’administracion de la Corona d’Aragon (amb lo catalan, lo latin, l’italian e l’occitan) e i aviá una coneissença solida de parlar una lenga pròpria e diferenta d’autras. Totun, dempuèi lo sègle XVIen la situacion lingüistica de l’aragonés comencèt cambiar.

“La Corona d’Aragon foguèt una estructura politica multietnica, çò confirmèron Tomás e Rodés a aquesta revista. Totas las lengas èran utilizadas sens de complèxes. A mai del latin, lingua franca a tot Euròpa, los documents oficials èran escrichs en aragonés, catalan, latin… A Jaca e la Val de Canfranc i aviá una populacion d’origina gascona e los Establimentz o leis municipalas èran escrichs en occitan”.

L’importància lingüistica de l’aragonés pendent aquela epòca foguèt doncas tras qu’importanta. I foguèron escrichs de libres d’istòria, administratius, de literatura e encara traduccions d’autras lengas. Lo primièr tèxt istoriografic de la peninsula iberica foguèt lo Liber Regum (Libre dels Reis) escrich en d’aperaquí l’an 1200 dins un aragonés modèl d’epòcas posterioras. Pendent la segonda mitat del sègle XIVen encara i aguèron d’òbras classicas literàrias en lenga aragonesa coma la Cronica de Sant Johan de la Penya o un ostal ont èran reviradas d’òbras classicas internacionalas a l’aragonés (dirigida per Johan Fernandez d’Heredia). D’òbras tant interessantas coma lo Libro del Trasoro (libre del Tresaur) de Brunetto Latini foguèron alavetz tradusidas a l’aragonés.

Totun, aquela bèla epòca de granda produccion literària (coma o foguèt tanplan per d’autras lengas coma l’occitan o lo catalan) es considerada socialament e politicament tròp diferenta de l’epòca actuala e las caracteristicas d’un periòde e l’autre, de còps, pòdon pas èsser restacats scientificament pr’amor que l’istòria confirma que foguèron d’epòcas desparièras. E la situacion de l’aragonés doncas tanben es diferenta.

“Es malaisit restacar lo periòde medieval amb la nòstra epòca, çò confirmèt l’EFA a Sapiéncia. Poiriam far un anacronisme. Un estat feudal e un estat contemporanèu son tròp diferents. La Corona d’Aragon foguèt au mens bilingüe: los reis parlavan e escrivián ambedoas lengas, catalan e aragonés, a mai del latin, e l’administracion fasiá de documents escrichs en totas las lengas segon lo destinatari. Foguèt una exemple tras qu’ordinari de convivéncia de lengas pendent l’edat mejana”.

Lo començament del declin

L’aragonés atanben patiguèt una epòca de declin lingüistic pr’amor de la produccion escricha e lo nombre de parlaires (aquò es un fach abitual en plusors lengas e que tanben se passèt amb l’occitan e lo catalan, lengas sòrres). Segon divèrses istorians lo començament d’aquel periòde e doncas de la fin de l’edat daurada seriá començat amb l’arribada d’una nòva dinastia a la Corona d’Aragon, los Trastamara, d’origina castelhana (e doncas estrangièrs a las costumas e lengas aragoneses pròprias). Totun, se i a pas una data cèrta, la resulta es ja pro visible pendent lo començament del sègle XVIen.

“L’arribada de la nòva dinastia en 1412 aguèt pas de consequéncias lingüisticas a l’epòca, çò diguèron Tomàs e Rodés. Los nòus reis volguèron s’adaptar al nòu scenàri lingüistic. Mas aquela dinastia entraïnèt que lo castelhan envasiguèsse l’utilizacion de l’aragonés fins practicament la sieuna desaparicion totala. Lo procés comencèt amb lo rei Anfós V en 1435 e finiguèt amb la castelhanizacion totala d’Aragon dins lo camp de l’escritura en 1500. Los efièchs socials comencèron pauc a cha pauc dins la còrt e las vilas. L’aragonés demorariá isolat dins las classas pus bassas e lo camp. Aquò entraïnèt identificar la cultura e lenga castelhanas amb lo poder, un procés qu’encara es viu uèi lo jorn”.

La situacion de la lenga aragonesa pendent los sègles següents tornèt de mai en mai marrida. La lenga encara resistissiá plan a las montanhas del Pirenèu fins la Guèrra Civila de 1936 e la dictadura faissista franquista dempuèi l’an 1939. Una partida importanta dels vilatges ont encara se parlava plan l’aragonés venguèron de roïnas e lor populacion marchèt luenh.

En de comarcas ont encara demorèt una basa importanta de populacion que parlava l’aragonés las transmission generacionala finiguèt e sonque las generacions mai vielhas, uèi lo jorn, recebèron la lenga de lors paires. “Solament a Ribagorça, Chistau, Echo e paucs vilatges mai l’aragonés a una cèrta vitalitat, çò confirmèron aqueles cercaires. E lor situacion uèi lo jorn es brica bona”.

Coma se debanariá amb fòrça autras lengas peninsularas (catalan, basco, galician, eca) lo franquisme foguèt una catastròfa tanben per la lenga aragonesa. “La societat qu’encara utilizava l’aragonés foguèt desfacha pr’amor d’una politica estatala que sonque voliá produsir d’electricitat e balhar d’obrièrs als airals industrials, çò confirmèt l’EFA. E doncas la populacion del país foguèt enviada luenh. En mai d’aquò, l’escòla foguèt un element solide d’espandiment de la cultura espanhòla monolingüe e l’aragonés foguèt pas considerat una lenga mas una manièra pas drècha de parlar, un biais d’expression que caliá arrestar socialament e ont l’utilizar menava a de blagas mas atanben a de puniments.

Un futur amb d’esper

De nòvas tecnologias son estadas arribadas pendent la nòstra epòca que pòdon tanben ajudar las lengas nomentadas minoritàrias. D’espleches coma Internet pòdon balhar una nòva vitalitat a de lengas coma l’aragonés. Aital o demòstra cada jorn lo jornal numeric Arredol, en lenga aragonesa, que vòl espandir la coneissença d’aquela bèla lenga entre los aragoneses mas atanplan entre totes los abitants de la planeta.

Encara i a una autra problematica comuna a d’autras lengas: la fauta d’un estandard. Aquò menèt a de discussions sens fin pendent lo passat mai recent e ajuda pas l’espandiment de la lenga. Cossí se debana amb d’autras lengas coma l’occitan, es un problèma que cal resòlvre lèu mas se i a pas de volontat politica de l’ensenhar aquò demòra en una anecdòta.

“Lo cisma ortografic e la guèrra entre de grops desparièrs que vòlon defensar l’aragonés es una grand problèma per la normalizacion de la lenga, çò confirmèt l’Academia de l’Aragonés a Sapiéncia. Cal far entre totes un esfòrç mai grand per bastir de ponts entre totas las sensibilitats. Mas que cal pas s’enganar: l’aragonés es dins una marrida situacion uèi non pr’amor de conflictes entre d’associacions lingüisticas ne pr’amor que capitan pas las desparièras preposicions d’estandarizacion. Es dins una marrida situacion pr’amor que d’institucions qu’an la responsabilitat de conservar aquel patrimòni, de totes los aragoneses e encara de l’umanitat, fan pas res per sauvar la lenga”.

Los mejans de comunicacion

La naissença del numeric Arredol primièr e l’aparicion del primièr programa en aragonés Charrín Charrán a la television aragonesa fa pensar que benlèu la situacion pòt cambiar. Fòrça personas en defòra Aragon coneisson pas quitament l’existéncia d’una lenga pròpria coma l’aragonés e la preséncia d’aquela als mejans de comunicacion, maugrat que pichona, poiriá far cambiar las causas.

Totun, e maugrat qu’es necessària una preséncia màger de l’aragonés als mejans de comunicacion cal far mai encara. La lenga poiriá èsser ensenhada d’un biais mai prigond e los mejans publics aragoneses poirián èsser un miralh pus fisèl de la realitat plurilingüistica d’aquel territòri. Mas tota lenga a de trapar sa pròpria manièra de subreviure e se pòt pas copiar de modèls d’autres luòcs que poirián èsser mai qu’una ajuda, un nòu problèma.

“Uèi se pòt pas pensar en una television en aragonés, çò diguèron Tomás e Rodés. La preséncia simbolica de l’aragonés als mejans de comunicacion es una ajuda que pòt tornar balhar l’aragonés (e atanben lo catalan) una màger visibilitat e dignitat perduda fa de sègles. La television publica d’Aragon a l’obligacion tanben de representar totes aqueles aragoneses qu’an d’autras lengas. Cada lenga a de trapar son camin pròpri. L’occitan a dempuèi los trobadors una granda produccion de poesia e musica dins una lenga qu’admiram. Mas uèi los mejans audiovisuals son benlèu la soleta solucion: la television galiciana fa 20 ans qu’ajuda espandir e consolidar l’utilizacion sociala d’aquela lenga. L’aragonés es uèi dins una situacion pro flaca e tot çò que l’ajude per èsser mai present dins la societat es una iniciativa bona e planvenguda”.

Nosautres demoram amb aquel esper. Un esper e desiri d’una màger preséncia d’aquela tras que bèla mas tanben desconeguda lenga aragonesa als mejans de comunicacion. Que benlèu poiriá ajudar subreviure aquela lenga pirenenca millenària. Totas las lengas son un tresaur e un patrimòni de l’umanitat. E l’aragonés, la luenga, atanben.

Un article de Christian Andreu

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.