Pendent las annadas 20 del sègle XX i aguèt una certana recuperacion de las economias d’Euròpa centrala, qu’avián patit plan pendent la primièra guerra mondiala. Amb la nòva Union Sovietica lo comunisme rus s’espandissiá mai e mai. Tanben aviá nascut Checoslovaquia, un autre estat nòu, que basèt los principals ligams de la sieuna economia entre Boemia amb Austria e Eslovaquia amb Ongria. Totun, encara i aviá praubesa dins mai d’un airal marginalizat de la region e dins d’aqueles i aguèt un espandiment de las idèas utopicas entre los mai paubres de la societat.
Decenats de milièrs de personas decidiguèron marchar a America del Nòrd, mas mai de mil afogats volguèron fondar una societat mai justa dins la partida mai alonhada del mond. L’Union Sovietica èra a l’epòca un luòc idealizat per divèrses representants del proletariat centreuropèu que cresián en l’arribada d’un mond melhor que ja èra prèp.
Pendent aquela epòca nasquèt la vila de Žilina, a l’Eslovaquia del Nòrd, una cooperativa coneguda amb lo nom d’Interhelpo. Lo sieu fondator, Rudolf Mareček, qu’aviá participat en la lucha amb l’armada roja. Prepausèt dins un grop local d’afogats de l’ido, una lenga totalament artificiala creada amb l’esperanto coma basa, de cercar e enviar volontaris per ajudar l’economia sovietica.
Lo govèrn chèc volguèt arrestar la marcha de centenats de milièrs de trabalhadors, paisans o artesans vèrs un autre país e aital faguèt tot çò que poguèt per los laissar pas sortir. Lo meteis cap d’aquela cooperativa recebèt pas lo permís per anar a Quirguizstan, luòc esculhit coma destinacion per totes los membres d’aquela organizacion.
Destinacion finala : Quirguizstan
Après un long periòde per s’aprestar, fin finala, lo tren amb los primièrs membres d’Interhelpo laissèt la gara de Žilina lo 29 de març del 1925. Mai d’un milièr de personas d’origina checa, eslovaca, ongresa o alemanda somiavan de bastir un pichon paradís amb lors mans a l’autre costat del mond. Un mes puèi, los cooperativistas arribèron a los aspres replanats que i a prèp de la capitala de Quirguizstan.
La realitat, totun, èra pas cossí avián pensat. Tot èra plan caud e arid e pendent los primièrs meses la majoritat de mainats amb mens de 5 annadas moriguèt. Maugrat aquò, la majoritat del colons volguèt pas o laissar. I aguèt tanben un truc de culturas pr’amor que la populacion locala aviá pas jamai vist la majoritat dels engenhs que los colons avián portat. Èran doas culturas plan desparièras.
Los nadius ajudèron los nòus abitants de subreviure pendent los primièrs meses, los mai durs. Una de las primièras causas que los d’Interhelpo faguèron foguèt bastir una usina electrica, la primièr del país. En 1927 bastiguèron una usina de teissuts e la cooperativa foguèt puèi celèbre coma una de las melhors dins tota l’Union Sovietica. Lo provesiment èra local e la sieuna producción foguèt destinada tanben a ajudar l’economia locala. Aquela capitada, totun, provoquèt l’enveja e la mesfisança de las autoritats estatalas.
La perseguida d’enemics, vertadièrs o fictius foguèt una caracteristica de la paranòia estaliniana de l’epòca. Luenh de las vilas russas, los d’Interhelpo podián pas espandir lors idèas mai progressistas dins los trabalhadors d’aquelas vilas e aquò podiá èsser un dangièr per la propaganda bolchevica. La sieuna preséncia dins la region èra plan celèbre.
D’aperaquí 1934 Interhelpo ja produsiá prèp d’un 20% de tota la produccion de Quirguizstan mas encara èra pas jos lo contraròtle de las autoritats. Los cooperativistas bastiguèron tanplan mai d’una bastida del govèrn a Bishkek e èran plan aimats per la majoritat de la populacion locala.
Mas los bochevics trobèron cossí poder o far. Trobèron una lei que podiá forçar los d’Interhelpo d’adoptar la ciutadania sovietica. A mai, e amb lo permís de las autoritats, divèrses delegats del partit dintrèron dins las estructuras de l’organizacion en tot cambiar, lor caractèr. Fòrça personas decidiguèron tornar a Checoslovaquia e lors païses d’origina. Entre aqueles la familha d’Alexander Dubček, protagonista principal de la Prima de Praga, lo movement democratic de la Checoslovaquia socialista pendent 1968.
Lo futur primièr secretari del partit comunista checoslovac i demorèt quora èra un mainat dins una atmosfèra amicala amb de gènts que parlavan la sieuna pròpria varietat de l’ Esperanto, e amb una barreja fòrta de las lengas localas. Fin finala, en 1943, la cooperativa barrèt e las proprietats devessidas per l’estat sovietic. Lo darrièrs que i demoravan foguèron persecutats e victimas de l’estalinisme o dintrèron al servici de l’armada pendent la segonda guèrra mondiala.
Encara uèi lo jorn fòrça personas an lo remembre d’aquela utopia que pendent d’annadas capitèt plan mas que fin finala s’enfonzèt, paradoxalament, per aqueles que volián lor espandiment per tota la planeta. Uèi, la pròpia paraula utopia es una forma omonima de la tresena persona del vèrb enfonzar en eslovac.
Mas pas tot foguèt una experiéncia marrida. La nacion quirguiza encara merceja uèi aqueles estrangièrs qu’arribèron per cultivar lor tèrra amb de nòvas tecnologias e que volguèron desvolopar lo país en tot recercar lo ben comun.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
