Amb lo bastiment dels empèris colonials, los estats europèus pensavan a las possiblas vias per redusir lo trajècte entre Euròpa e las siás possessions colonialas en d’autres continents. Per arribar al continent asiatic, èra necessari environar tota l’Africa atlantica per poder dintrar a l’ocean Indian. Un viatge fòrça long e fòrça laboriós. Mas quina d’autra solucion existissiá? Solament una possibilitat: crear un canal dins de tèrras egipcianas que jonguèsse la Mar Mediterranèa e la Mar Roia, que se jonhiá a l’encòp amb l’ocean Indian.
L’an 1854, l’enginhèr francés Ferdinand de Lesseps realizèt un primièr projècte de bastiment d’un canal, que foguèt acceptat pel governador d’Egipte, Mohammed Saïd Pacha. Aquela decision foguèt responduda per Grand Bretanha, que temiá que se lo projècte èra realizat per un francés, la meteissa França auriá un excessiu poder a la region de la Mediterranèa Orientala e lo Pròche Orient.
Malgrat totes los problèmas diplomatics (que n’i aguèt fòrça) entre franceses e britanics, foguèt dobèrt un compte per reculhir de sòus per invertir al bastiment del canal, ont participèron la majoritat dels estats europèus, e foguèt constituida la “Societat de l’Istme de Suèz” l’an 1859, coma entitat encargada del bastiment del Canal. Foguèt atanben constituida la “Compagnie Universelle del Canal Maritime” qu’ocupèt coma proprietària una vasta zòna terrèstra al costat occidental del terren ont caliá bastir lo canal.
Lo jorn 28 d’Abril de 1859 comencèt un long procès de bastiment, ont intervenguèron mai d’un milion de trabalhadors egipcians, amb un anautit indèx de mortalitat per la propagacion d’epidèmias, e mai se desconeissèm las chifras exactas.
Al bòrd de las òbras e de la mar Mediterranèa, foguèt bastida una vila, Pòrt Saïd, qu’experimentèt un granda creissença mercés al canal, e venguèt la vila mediterranèa del canal, coma una primièra estapa pels vaissèls que recorron tot lo sieu trajècte.
L’an 1862 lo canal d’aiga doça èra ja acabat e lo jorn 22 de Novembre lo meteis Ferdinand de Lesseps escriguèt en la siá agenda: “Uèi, a onze oras del matin, la mar Mediterranèa a dintrat al lac d’At-Timsah. Aquò que l’Antiquitat poguèt pas far, la societat modèrna o a fach. Uèi, cal considerar l’union de la mar Mediterranèa e la mar Roja un fach consumat.”. Mas mancava encara fòrça trabalh per acabar lo procès de bastiment. Encara lo canal d’aiga doça deviá arribar als nomenats “Lacs Amares” e fin finala a la meteissa vila de Suèz, coma darrièra estapa del canal, abans de dintrar a la mar Roja.
L”inauguracion del canal
Sèt ans après, lo jorn 17 de Novembre de l’an 1869, se produsiguèt la solemna inauguracion del canal. A uèch oras del matin, vint-e-dos vaissèls de guèrra, que ja s’avián concentrat a Pòrt Saïd lo jorn abans, se dirigiguèron cap a la dintrada de la nòva via maritima. Lo primièr vaissèl èra l’“Aigle”, de dos centas tonas de pes, que portava coma viatgèra la meteissa emperairitz francesa Eugènia, la molhèr de Napoleon III. Una cinquantena de vaissèls mai, de desparièras nacionalitats, contunhèron lo trajècte en aquela data inaugurala, convertida en un exemple del progrès e desvolopament modèrn de la civilizacion occidentala (l’acte prescindiguèt pas d’una defensa de la superioritat occidentala).
Mas malgrat aquel inicial indiscutible protagonisme francés en la naissença del canal, l’an 1882 Granda Bretanha venguèt la poténcia europèa que governava Egipte, après d’un conflicte entre britanics e egipcians, qu’atenguèt d’expulsar los Otomans e la siá sobeiranetat sul país. Pendent la Conferéncia de Berlin l’an 1885, Granda Bretanha atenguèt que se reconeguèsse la siá sobeiranetat sus Egipte, convertit en un “protectorat”. Aital, los britanics atenhián contrarotlar la via basica que jonhiá Euròpa amb la siá colònia mai importanta: Índia.
Mai d’un conflicte se succediguèt amb lo canal en tempses mai recents. Malgrat qu’Egipte atenguèt l’independéncia, mai teorica que reala, l’an 1921, los britanics contunhèron de contrarotlar lo canal (e lors beneficis), e als ans 1950 esclatèt un nòu conflicte entre Grand Bretanha e Egipte, que produsiguèt la retirada definitiva dels britanics del país del riu Nil, e la proprietat publica pel govèrn egipcian. Mas unes ans après un nòu atac partejat per França, Grand Bretanha e Israèl, convertiguèt lo canal en un ponch de batalha, amb l’arturada del transit per las siás aigas. Après una sèria de remodelaments, lo canal dobriguèt ans après, e es tornarmai un ponch basic de las comunicacions maritimas mondialas.
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
