En l’estiu de 1944 ja èran paucs los qu’encara cresián en la victòria dels nazis en la Segonda guèrra mondiala. Qualqu’ns dels dirigents de l’armada eslovaca volián pas mai servir l’aliat alemand en la sieuna desesperada luta. Eslovaquia gaudissiá de la condicion d’estat nominalament sobiran dempuèi març 1939 quand Hitler decidiguèt ocupar Boèmia e Moràvia en tot voler conquistar a travèrs de l’annexion las regions checoslovacas de majoritat alemanda, los Sudets.
Lo cap del Partit Popular eslovac –e prèire de profession Josef Tiso, foguèt forçat a crear un estat sens cap de poder jos la proteccion nazi. Aqueste estat foguèt implicat d’una manièra dirècta en l’invasion de Polonha dempuèi lo primièr dia de guèrra. Tanben en 1941 l’armada eslovaca foguèt una de las que dintrèt amassa amb los alemands en l’Union Sovietica. Pendent l’Operacion Barbarossa de milièrs d’eslovacs desertèron e s’uniguèron a l’armada russa. Aital foguèt que l’armada eslovaca foguèt retirada de Russia en tot laissar la reputacion d’armada pauc fisable. Amb las desfachas de la Wehrmacht se levèron las primièras votzes que volián recuperar la dignitat del pòble eslovac en tot s’amassar als aliats.
Un aliat solament nominal
Ja dempuèi l’estiu 1944 i aguèron fòrça atacs dels partisans locals a trens e rotas de seguretat nazis. Los incidènts se mutlipliquèron e èran de mai en mai dubèrts, coma lo chaple de delegats alemands en la vila de Martin a la fin d’agost. L’armada alemanda decidiguèt de prene mesuras mai duras e amb l’acòrd del president eslovac Tiso decidiguèt ocupar Eslovaquia. Lèu se formèt al centre del país una fòrta oposicion antihitleriana que proclamèt lo 29 d’agost un soslevament general e una renovacion de la Republica Checoslovaca, en tot declarar fidelitat al president exiliat de l’estat Edvard Benes que maugrat aquò laissava lo contraròtle de facto en mans d’un conselh format egalitariament per comunistas e democratas.
Lo centre del territòri insurgent èra la vila de Banska Bystrica, al còr meteis del país. L’intervencion alemanda laissèt los principals dirigents de la insurreccion fòra de jòc pr’amor que podián pas mai jogar la carta de l’estonament. Dempuèi fasiá meses se preparava la realización d’un plan que prevesiá una desobeisença frontala de l’armada eslovaca al regim nazi e una destitucion del president Tiso e tot lo sieu regim collaboracionista.
Amb l’avançada de l’armada roja èra de mai en mai viable lo supòrt de l’Union Sovietica. Mas la volontat iniciala d’obrir lo front militar als Carpats e laissar dintrar las fòrças aliadas al país foguèron frustradas pr’amor d’una lèu responsa alemanda a las activitats partisanas. La Wehrmacht poguèt desarmar las doas divisions de l’armada eslovaca plaçadas a l’èst del país qu’avián d’assegurar los passes carpatians situats mai prèp de las fòrças sovieticas.
Malgrat aquò, pauc après la proclamacion, l’armada de l’estat eslovac se proclamèt contra lo president e lors aliats e aviá una fòrça de 60.000 soldats regulars e 20.000 partisans veterans en tota mena de lutas. Las batalhas principalas aguèron lòc en terren montanhós ont la Wehrmacht trobava grands problemas L’airal dominat per l’armada revoltada foguèt lèu de 15.000 quilomètres cairats solament començar. En tot veire que las fòrças sovieticas podián pas avançar pro lèu, los insurgents joguèren la carta de guanhar mai de temps e provoquèron grandas pèrtas a un còrs militar mai grand e experimentat que, de mai, avançava en totas direccions.
Un dels episòdis mai coneguts del conflicte foguèt la defensa de la fortificacion de Strecno que protegissiá l’accés al flume Vah e la rota ferroviària del nòrd del país. Desenats de partisans franceses e occitans, escapats de las presons alemandas e dirigits per Georges Barazer de Lannurien, arrestèron l’ataca iniciala de la Wehrmacht. Malgrat divèrses eroïsmes pro demostrats pels defensors, lo sieu territòri èra de mai en mai redusit fins que lo 27 de novembre tombèt en mans dels alemands lo darrièr bastion dels insurgents : Banska Bystrica.
Los principals commandants, lo general Viest e lo general Golian tombèron en mans alemandas pauc après. Una part de l’armada eslovaca foguèt capturada mas pas totes pr’amor que fòrça d’eles poguèron s’unir als partisans en bòsques e montanhas, ont encara contunhèt la luta pendent tot l’ivèrn. Mas abans la fin de la sublevacion los aliats dintrèron en Eslovaquia de l’èst en l’apelada operacion Carpatico-Dukliana, sonada aital per la gòrja de Dukla en la frontièra amb Polonha. L’astre del jòc començava de virar fin finala.
Amb una fòrta ajuda dels partisans, l’armada roja e las tropas formadas per desertors checoslovacs dins lo còrs sonat Armada Populara Checoslovaca pauc cha pauc se restabliguèron las estructuras de l’estat Checoslovac e l’autoritat del president Beneš. Lo 4 d’abril de 1945 foguèt liberada Bratislava, aprés la fugida del president eslovac Tiso e pendent lo mes de mai se rebellèt tanben contra los nazis la vila de Praga.
Lo soslevament eslovac aguèt, malgrat lo fracàs de las intencions inicialas, una granda importància pr’amor que distraguèt una part importanta de la Wehrmacht dels fronts principals. Amassa amb las insurreccions de Iogoslavia e Romania, la sublevacion nacionala eslovaca – Slovenske Narodne Povstanie – foguèt uns dels episòdis principals de resisténcia contra los nazis en Euròpa de l’èst. Provoquèt après una posicion politica mai fòrta de la nacion eslovaca dens l’estat checoslovac, en la que seriá la Segonda Republica Checoslovaca.
Poiriá ser vist coma una paradòxa qu’una insurreccion nacionala foguèsse contra lo primièr estat nominalament eslovac – la Republica Eslovaca – e que la sieuna tòca principala foguèsse recuperar un estat binacional. Mas tanben es vertat que la majoritat de las elèits culturalas, politicas e militaras de l’epòca avián fòrça clara l’idèa que lo sieu país necessitava far un acte que mostrèsse la sieuna fidelitat als valors democratics. Totun, pauc après l’influéncia del Partit Comunista foguèt tant granda que poguèt aténher lo poder en 1948. Amb la insurreccion de 1944 lo pòble eslovac mostrèt la sieuna dignitat e maduretat mas tanben altruisme, en tot laissar en l’istòria l’epica de la sieuna proesa.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
