Parlar del macaco rhesus (Macaca mulatta) es parlar pas sonque d’un monard catarrin de la familha dels cercopitecids, mas es tanben parlar del monard pus espandit al Vielh Mond. Pr’amor que lo sieu abitat s’espandís al long del nòrd d‘Afganistan e fins a China del sud, en tot crosar la peninsula indiana.
Los mascles macaco pòdon arribar als 60 cm de nautor e an una coa d’aperaquí 30 cm mai. Las femelhas son pus pichonas, restacadas amb los mascles, pr’amor del dimorfisme sexual que patís l’espècia. Per ansin, se un mascle pòt far plan 6 Kg de pés, las femelhas arriban sonque a la mitat, e la sieuna nautor mejana es de sonque 40 cm.
Los macacos rhesus, que pòdon viure plan fins a 25 ans, tanben son plan coneguts pr’amor de la sciéncia. Malurosament aquesta espècia, pr’amor d’una semblança genetica plan nauta amb l’espècia umana, es estada utilitzada en de laboratòris dempuèi la decada de 1950. E un sens fin d’aquestes monards patiguèt de biais òrre la manipulacion biologica umana amb la tòca de salvar e vides umanas. Pasmens, es plan oportun aicí demanar la fin d’aquelas operacions, que sonque pòdon èsser consideradas coma inmoralas.
Lo macaco rhesus a l’abitat geografic pus grand de tota la familha de monards al Vielh Mond. Per ansin, se pòt plan dire qu’es l’espècia de monards pus espandida de la planeta aprés l’èsser uman. Benlèu pr’açò la comunautat internacionala considèra, uèi, qu’es una espècia pas menaçada.
L’abitat dels macacos es plan divèrs; dempuèi las pradas fins a la forèst asiatica e dempuèi la còsta amb de mangròvas, fins als 2.500 m de nautor, en las montanhas d’Imalaia. E tanben al costat de l’òme.
La sieuna dièta es omnivòra car, malgrat que la sieuna noiridura basica es vegetala, mai que mai de fruchs, tanben manja de raices, de grana, de cereals e pichonèls insèctes (de termitas, de formigas o encara d’escarabats) e vertebrats. Lo macaco a pas paur de l’òme. I pòt viure plan, al sieu costat. Es urós pr’amor qu’en Índia es considerat coma un animal sagrat e doncas òm pòt pas l’atacar nimai aucir. En de vilas gigantas coma Nòva Delhi, en Índia, provòcan fòrça problèmas als abitants, e l’administracion sap pas encara cossí far amb aquel problèma.
Son de monards que pòdon viure plan sul sòl o sus los arbres. Son d’omnivòrs generalistas, e aquò benlèu es la sieuna capitada coma espècia. Son plan bons nadaires, cossí se debana en çò de totas las espècias de macaco. Una d’aquelas, plan pròcha al macaco rhesus, lo macaco cranquièr, es conegut per viure en de mangròvas e esperar la baissada de la mar per caçar e devorar de crancs , car an pas cap problèma amb l’aiga. Tot çò de contràri.
Menaçat per l’òme
L’espandiment de l’urbanizacion actuala e los cambiament actuals de l’agricultura umana son dos dels màgers problèmas per la convivéncia entre lo macaco rhesus e los umans. Son plan coneguts a l’ora d’atacar e destrusir grandas pradas de cereals e quand i a fam atacan tanben a los umans.
Malgrat que demòran en de grops pichons e mejans (aperaquí 20 individús), tanben pòdon arribar a formar grops de mai de 200 especimèns. Son considerats coma d’animals gregaris mas pas socials. E benlèu cal explicar perqué.
Los grops de macacos pòdon arribar als 200 individús. Aquò es vertat. Mas, dins lo grop general i a de pichons grops pas gaire amics dels autres. Lo dirigent del grop (se debana çò de meteis amb las femelhas), dirigís lo grop central, ont i a mens dangièr a l’ora d’èsser atacat per de predators. D’autres mascles inferiors l’ajudan a susvelhar e alertar quora arriba un dangièr. Totun, tanben son un mur contra los mascles (e femelhas) situats mai a la periferia. Aquestes demòran al luòc pus dangierós, pr’amor que son los primièrs que patisson l’ataca dels predators, e tanben son responsables d’avisar tot lo grop. Totun, recebràn pas cap ajuda del centre nimai dels grops laterals. Quora lo grop es atacat sonque sobreviurà lo pus veloç.
Aquestes monards forman una societat matrilineala. La posicion de cada femelha arriba de la mand de la posicion mairala. E aquela posicion pòt pas cambiar jamai. Pr’açò las femelhas assajan jamai de se n’anar a un autre grop. Son contrarotladas per totas las autras femelhas del pichon grop. Lo macaco tanben es plan conegut pr’amor de la sieuna diversa vocalizacion, una de las pus complèxas del monde dels monards.
L’espècia foguèt descricha pel primièr còp per un scientific en 1780. Foguèt lo cercaire Zimmerman qui confirmèt (alara èran nomenats amb lo nòm tradicional de bruh) que s’espandissián per Afganistan, Bangladesh, Botan, Índia, Nepal e Pakistan. Puèi foguèt conegut (entre 1867 e 1917) que tanben i aviá divèrsas sosespècias en diferents luòcs de China continentala.
L’abilitat cognitiva d’aquesta espècia es estonanta. Pas gaire espècias animalas reconéisson çò que i a en un miralh. Mas lo macaco rhesus es celèbre pr’amor d’aquò. Pòdon jutjar una situacion complèxa e balhar responsas desparièras segon lor interés. Tanben pòdon comprene de règlas simplas. En 2014 un macaco rhesus sens coneissença pr’amor de l’electricitat foguèt salvat pels autres aprés realizar divèrsas accions de salvament del monard.
Un grop plan complèx
Per cada mascle i a, d’abituda, quatre femelhas, en de grops grands. Mascles e femelhas an d’ierarquia, mas aquesta tanben es desparièra segon lo genre: las femelhas pus joves assajan totjorn de ganhar un luòc superior a las siás sòrres pr’amor que son pus joves e, doncas, pus fertilas. Totas las filhas , mai que mai las pus vielhas, assajan tanben de ganhar lo luòc de la maire. E aquesta assajarà d’arrestar tota aliança entre aquestes e d’autras femelhas se vòl demorar al luòc que l’aperten.
L’ierarquia dels mascles es desparièra. Se las femelhas pòdon demorar dins lo grop ont nasquèron (malgrat que, sovent, en un luòc inferior), las mascles, quora arriban als 4 o 5 ans de vida son menaçats pel mascle dirigent fins lo moment que cal abandonar lo grop se vòlon salvar la vida. En defòra del sieu grop auràn fòrça problèmas, e sonque ganharàn un nòu luòc dins un autre grop aprés demostrar cosí sabon luchar. Los mascles adultes doncas sonque ganhan ierarquia amb l’edat e l’experiéncia.
Lo sosgrop central es ont los mascles an l’ierarquia pus senhalada. I a un mascle dirigent e dos o tres mascles inferiors per rapòrt a aquel mascle, mas superiors a totes los autres mascles dels autres sosgrops, e mai encara sus los mascles de la periferia. Es anecdotic conéisser que, las femelhas del sosgrop central an la costuma d’anar a cercar de mascles de la perifèria per realizar la copula. Se sap pas perquè aquò fan. Val pas dire qu’aquò es brica aimat pels mascles d’aquel sosgrop e i a de luchas jornalièras demest aquestes e los mascles d’autres grops.
Lo sosgrop central a la responsabilitat de la direccion e movement del tot lo grop. Se lo mascle o femelha dirigent decidís arrestar la marcha, totes o fan. Se cal contunhar tanben.
Pels cercaires es una societat despotica, amb de mascles e femelhas dirigents intolerants qu’atacan sovent los monards inferiors. Totun, quora lo grop es vesin d’autras espècias animalas, coma los monards d’Hanuman (de langurs ) o de cèrvis de Sambar, la situacion ven totjorn pus tranquilla, car i a mai d’uèlhs per trapar e avisar se arriba un predator.
Los pichons macacos an la responsabilitat de quitar jamai lo sieu grop. Ailà son susvelhats e protegits per las femelhas dirigentas. Se n’anar prèp de mascles o femelhas d’un autres sosgrop pòt entraïnar l’ataca e lo macaco infant pòt morir aisidament. Aiman brica los autres sosgrops al grop central dirigent ?
La gestacion de la femelha demòra 166 jorns. Ven aprés lo periòde de zèl, que se pòt debanar totes los meses de l’an. Los macacos infants demoraràn dins lo sieu sosgrop, protegits e suenhats, fins als quatre ans de vida. Se son femelhas poiràn i demorar. Se son mascles, cal l’abandonar e començar una vida amb un sens fin de problèmas. Fins a ganhar una nòva posicion dins un autre sosgrop.
Totun, la majoritat dels estudis sus lo macaco rhesus foguèron realizats en tot estudiar una colònia (menada ailà) de macacos que viu en una illa prèp de Puerto Rico pels cercaires. E, doncas, cal analisar melhor cossí viu dins la natura, en Asia. Sonque aital, e amb una melhor compreneson d’aquesta espècia, poirà òm solucionar los problèmas que patís amb l’òme.
E cal o poder far ja abans que l’espandida de vilas e vilatges siá tan granda que menarà a una situacion brica aimada demest monards e umans. Almens, açò es çò que demanan plusors cercaires de diferents païses asiàtics ont viu encara lo macaco rhesus, lo monard lo pus espandit de la planeta.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
