Se demanèssem quals foguèron los cinc animals domesticats per nòstra espècia pendent la fin del Paleolitic e lo començament del Neolitic e qu’uèi son d’espècias plan espandidas, de segur que pas gaire de nosautres diriam l’iac.
Pr’amor que l’iac (Bos grunniens) domètge, aital coma l’iac salvatge (Bos mutus) son doas espècias plan conegudas en Asia centrala, mas brica conegudas en defòra d’aquel continent. E, doncas, cal conéisser un pauc qual es l’animal e tanben mejan de transpòrt pus usat en la region pròcha a l’Imalaia.
L’iac salvatge es un bòvid que demòra en Tibet, Mongòlia e Russia. La femèla es pas nomenada iac mas nak, e produís de lach profechada pels umans fa sègles e benlèu milièrs d’ans. D’aquela lach se fa d’iogort e un formatge plan fòrt.
L’iac domètge pòt viure un pauc mai que l’iac salvatge, çò es aperaquí 20 ans. Pasmens, es un pauc mendre lo primièr per rapòrt al segond. L’agressivitat de l’iac (e atanben segon los abitants d’aquela region tanben l’irracionalitat) es celèbra, ja siá en de mascles o en de fèmes amb de joves. E, doncas, es un buòu que ne cal èsser alèrta totjorn.
Disèm tanplan irracionalitat pr’amor que l’iac salvatge demòra en de tropèls. Aital es conegut que, quora lo tropèl pensa que patís una menaça son estats vists (e mai d’un còp) se lençar al vued quora èran prèp d’un bauç e pensavan qu`èran a mand d’èsser atacats per de lops o l’òme, los sols predators que pòt aver a l’epòca actuala. Çò qu’es plan estonant.
D’un autre costat, l’iac domètge es un dels mejans – benlèu lo màger – de transpòrt pus usats pels umans a la region d’Imalaia, car un iac adult pòt suportar fins a 200 e 400 Kg de pes. En mai d’aquò, un iac domestic balharà de lana, de pèl, de carn, de lach e de formatge als sieus proprietàris e la sieuna femsa seca es un dels materials pus usats pels umans per far de fuòc, car mai enlà dels 5.000 mètres i a pas pus d’arbres nimai de fusta.
L’iac domètge a coma ancessor l’iac salvatge. Lo primièr es bric amenaçat pr’amor que, sonque en Tibet e regions pròchas, n’i a milions. L’iac salvatge, per contra, es una espècia considerada menaçada, qu’es encara caçada per l’òme, e que poiriá patir un grèu futur pr’amor del cambiament climatic, car supòrta brica de temperaturas pus nautas.
Plusors cercaires considèran que l’iac es un animal de la familha dels bovids mas qu’a una istòria biologica independenta gaire vielha. Aital, se considèra que l’iac se desseparèt d’aquela familha fa nonmàs entre un e cinc milions d’ans. E, segon qualcunes estudis, lo mamifèr pus pròche geneticament del iac seriá lo bisont nord-american, car l’origina del iac es pas Asia mas America del nòrd e aital o confirma lo registre fossil.
Una espècia singulara
L’iac a una forradura excepcionala pr’amor de la sieuna adaptacion a la nautada de las montanhas e del freg de la region. La majoritat dels iacs salvatges son negres o bruns. Los iacs domestics, d’un autre costat, an desparièras colors e pòdon èsser de colors pus claras. La bana del mascle pòt arribar als 99 cm de longor (la de las fèmes a sonque 64 cm). Lo mascle pòt pesar fins a 585 Kg se es domestic (lo salvatge fins a una tona) del còp que las fèmes arriban plan als 255 Kg. La nautor mejana es de 138 cm los mascles e 117 cm las fèmes.
L’iac salvatge foguèt nomentat Bus mutus o buòu silenciós pr’amor que se pensava que fasiá pas cap son (e aquò es pas vertat). Son de mamifèrs plan adaptats a las tras que frejas condicions climaticas d’Imalaia. Pr’amor d’aquò an de paumons màgers que d’autres animals e atanben una màger capacitat d’aver mai d’oxigèn a la sang. D’efièch, se la temperatura es pus nauta dels 15ºC, l’iac ven plan las e vòl pas se moure pr’amor de la calor. Per contra, supòrta plan de temperaturas de – 40ºC.
L’iac manja pas gaire. Es un mamifèr erbivòr que se noirís, mai que mai, d’èrba. Aprés l’estiu se pòt dire que manja plan mai pr’amor qu’a de besonh crear de resèrvas se vòl subreviure plan a l’ivèrn tibetan. Es un animal social que viu en pichons grops. Quora i a lo zèl, çò es fins a quatre còps cada annada, totes los grops d’iacs se trapan amassa, e los mascles luchan entre eles pel drech de conquista de las fèmes. E aquò cal o far lèu, pr’amor que lo zèl de la fème demòra sonque qualcunas oras e lo temps que son receptivas a un mascle pòt demorar mens d’una minuta.
La gestacion de l’iac demòra aperaquí 270 jorns e lo jove iac, quora nais, pòt demorar ja drech nonmàs qualcunas minutas aprés la naissença. Totun, encara manjarà pas d’èrba e se noirirà de lach mairala aperaquí una annada. Una fème d’iac sonque a un pichon de biais annadièr. E la maduretat sexuala de la meteissa arribarà pas abans dels 3 o 4 ans de vida (una vida que pòt demorar fins a 20 annadas).
Un mamifèr domesticat
Los cercaires dison qu’encara se pòt pas confirmar quora foguèt domesticat l’iac. Una majoritat dison que fa aperaquí 5.000 ans. Pas totes i son d’acòrd. D’autres tanplan dison qu’abans d’aquò e tot. La soleta condicion qu’a de besonh un iac per acceptar de viure coma animal domètge (los especimèns domestics an totjorn d’iacs domètges coma pairs e jamai de salvatges) es que jamai manjarà de grana. Se i a pas pus d’èrba, l’iac o lo grop d’iacs daissaràn de manjar e, se cal, moriràn. Pr’amor d’aquò es un animal domesticat qu’a de besonh totjorn de pradas amb un tipe especial d’èrba locala per viure. Pas mai, pas mens.
L’iac, totun, es un grand mamifèr que, quora viu en la natura, a gaireben cap predator. Sonque un leopard de la nèu poiriá caçar un iac plan jove se aquel es perdut e isolat. Amb un iac adult al costat aquò se debanariá pas jamai. Cal pensar que, en defòra d’aquò, lo sol predator que pòt aver uèi l’iac es lo lop. Mas l’iac cerca lo nombre per se protegir. Abans, e pas uèi lo jorn, la majoritat de grops espepissats èran d’aperaquí un centenat d’individús. Amb aquel nombre, los adults fasián un mur, un cèrcle, per salvar los pus joves. E i aviá pas cap grop de lops que poguèsse trincar aquel mur.
Uèi, a mai de Tibet, tanben i a qualcunes especimèns salvatges en Índia, Botan, Mongòlia, Russia e benlèu tanben Paquistan e Afganistan. Son totjorn per desús dels 3.000 mètres de nautor e fins als 5.400 mètres, qu’es l’abitat ideal per aquesta espècia.
Lo nombre d’iacs domestics poiriá arribar als 15 milions. Lo nombre d’iacs salvatges nonmàs arribariá a benlèu a qualcunas desenas de milièrs e pro. L’iac salvatge – e atanben lo domètge – patisson plan pr’amor de la sieuna forradura quand i an de temperaturas nautas. Imalaia es uèi una region que patís plan los efièchs del cambiament climatic. E, doncas, amb de temperaturas pus nautas l’espècia demorarà en grèu dangièr.
Car lo pelatge de l’iac es estonant. An una doble capa de pèl per se protegir del fred extrèm d’aquela region e la mejana del longor del pèls es d’entre 5 e 13 cm ! An de pèl fins en la part inferiora del cors e l’organ sexual del mascle tanben es caperat per de long pèl.
La sieuna granda adaptacion al clima e nautor regionalas entraïnèt lo vam de nòstra espècia a l’ora de lo voler domesticar. Pasmens, l’iac es un mamifèr qu’aima brica despensar d’energia e doncas es una espècia plan lenta. Se òm a pas de paciéncia poirà jamai usar d’iacs car son d’animals brica rapids a l’ora de transportar de mercas.
L’iac aguèt e a encara un caractèr agressiu. Quora patís un còp del proprietàri o encara mai se la maire pensa que lo sieu filh es menaçat per un uman atacarà sens dobtar. Los tibetans e d’autres abitants d’Imalaia coneisson plan lor caractèr plan agressiu. E aprenguèron a conviure en patz dempuèi fa milièrs d’annadas.
Uèi, en 2024, la temperatura globala de la planeta comença a èsser de gaireben 3 ºC mai qu’abans de l’epòca industriala. Fòrça espècias animalas e vegetalas ne patiràn lèu las consequéncias. Una d’aquelas es la de l’iac. 15.000 especimèns salvatges actuals poirián patir de grèus problèmas a l’ora d’alendar amb aquelas pus caudas temperaturas. E l’escantiment de l’espècia en estat salvatge es una possibilitat reala. Urosament per l’espècia, encara demòran e demoraràn divèrses milions d’ics salvatges que confirmaràn pendent lo futur qual foguèt lo melhor aliat de l’òme durant milièrs d’ans en Imalaia: l’iac.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
