Cap mamifèr american e benlèu de la planeta entièra pòt representar melhor çò qu’es la folariá umana per rapòrt a l’environament coma lo bisont american. I a de fònts que confirman que, aperaquí l’an 1830, n’i aviá entre 50 e 65 milions d’especimèns a la pradariá americana. En 1889 sonque ne demoravan 541 especimèns e en 1900 aperaquí dos dotzenats.
Aquèl òrre chaple d’un dels mamifèrs mai grands del continent american aguèt coma solet responsable l’òme blanc europèu, que voliá aital destruir la fònt de noiridura basica de l’indigèna american d’aquela region, que voliá pas se sosmetre als nòus conquistadors blancs. E encara rai que, en 1902 lo govèrn estatsunitenc adoptèt una lei qu’arrestava totalament la sieuna caça.
Uèi lo jorn la populacion americana de bisonts es pas pus en dangièr. Sonque doas sosespècias demòran (pendent l’Olocèn n’i arribèt a aver fins a 11 diferentas) uèi e solament lo bisont de bòsc del nòrd, que demòra a Canadà, es considerat encara menaçat. L’autra sosespècia, lo bisont de pradariá auriá en 2020 una populacion totala de 200 000 especimèns e doncas las diferentas administracions localas e federalas que lo suenhan considèran qu’uèi es luenh de patir cap extincion.
Pasmens, l’indigèna american visquèt amassa amb lo bisont (e tanben l’antilòp american a la pradariá) pendent de milièrs d’annadas. Sens de cavals (car arribarián pas abans de la fin del sègle XVI) los indigènas foguèron jamai cap menaça reala per aquela espècia de mamifèrs. E aquò que lo cacèron durant de milièrs d’annadas.
Val pas dire que los indigènas aimavan e admiravan lo bisont. Èra la sieuna fònt basica de noiridura e profechavan tot d’aquel animal: la pèl e la carn, las còrnas e las pautas e tanben la pèl. E cada còp que ne tuavan un (un prètzfach tras que malaisit pels indigènas americans) demandavan perdon a la maire natura e a l’animal mòrt en tot confessar que caliá l’aucir per salvar una familha d’umans.
Lo mamifèr que subrevisquèt
Avèm dich ja mai d’un còp que quand una populacion animala es pro redusida la diversitat genetica de la meteissa dintra en dangièr d’extincion. Uèi lo jorn sonque i a cinc grops de bisonts bloses a America: un dels pus importants demòra al Buffalo Park canadian de Manitòba. L’autre a Yellowstone. E doncas totes los autres ? Son de mamifèrs crosats amb d’elevatge e que perdèron una tras que nauta quantitat de gèns dempuèi l’an 1889. Uèi son considerats de bisonts mas pas 100% car son d’animals mesclats amb d’autras espècias.
Car semblariá que l’istòria paleolitica que patiguèt lo bisont tornèt a se debanar al long del sègle XIX. Benlèu cal o dire d’un biais mai aisit. Bison paleosinensis foguèt lo primièr ancessor del bisont actual que crosèt l’estrech de Beringia dempuèi Asia del sud vèrs America ara fa aperaquí dos milions d’ans. Abans de dessaparéiser nasquèt una nòva espècia Bison priscus, ancessor dirècte de totes los bisonts actuals. Entre ara fa 20 000 e 10 000 ans l’òme conquistèt lo continent american. Quand i arribèt lo continent èra una mar de bòsques mas tanben de pradariá e i aviá de centenats de milièrs de mamifèrs primitius (dont la coneguda megafauna). L’indian primitiu cacèt totes aqueles grands animals fins que patiguèron l’extincion. Aprés veire çò qu’avián fach decidiguèron aimar mai la natura e assajar de trincar pas pus jamai l’equilibri de la meteissa, car aucir totes los animals de la natura entraïnava tanben la fin de l’òme. E o faguèron pendent de milièrs d’ans, fins a l’arribada dels europèus.
Al sègle XVI i aviá de bisonts dempuèi Alaska fins a Mexic. D’una còsta a l’autra (car lo bisont de bòsc american èra plan mai espandit). Los milions de bisonts que se noirián d’èrba de la granda pradariá americana encara poguèron subreviure fins a l’arribada del camin de fèrre. Puèi comencèt lo chaple.
De milièrs de blancs comencèron a caçar e aucir mai e mai bisonts dempuèi lo camin de fèrre. Los indigènas americans comprenguèron pas res. Perqué destruir aital la natura? La tòca darrièra èra destruir la civilizacion indiana. Lo govèrn d’estats Units pagava d’argent per cada lenga de bisont donada. Entre 1830 e 1889 l’espècia desapareguèt totalament de la pradariá e l’elevatge poguèt conquistar lo territòri de l’oèst. Òm compren pas plan encara uèi cossí subrevisquèron dos dotzenats d’especimèns isolats a Yellowstone en 1902, que foguèt la data de la primièr lei estatsunitenca que protegiguèt aquel mamifèr.
Una istòria trista
L’espècia europèa de bisont tanben patiguèt gaireben l’extincion entre 1900 e 1918. Totun, e cossí que siá, òm pòt visitar e veire encara a cèrtas reservas e pargues nacionals estatsunitencs e canadians lo grand mamifèr de la pradariá americana; lo bisont. Es un animal grand (mai naut pasmens l’espècia europèa que l’americana) car pòt far plan entre 2 e 3 mètres de longor e gaireben 2 mètres de nautor. E pòt pesar plan (la femèla es un pauc mai pichona que lo mascle); entre 400 1200 Kg.
Lo bisont american (Bison bison) es un animal que viu totjorn dins de grops. Es possible trapar un mascle solitari mas tanben es rar car los grops de bisonts se desseparan durant l’an en dos grands grops. D’un costat i a los grops de mascles. D’un autre de femèlas e bisonts plan joves (car als tres ans seràn pas pus suenhats per la maire e devon alara abandonar lo grop de femèlas e anar a cercar un grop de mascles per subreviure).
Ambedós grops de bisonts se traparàn totjorn pendent l’epòca de la reproduccion, mai que mai, los meses d’estiu). Alavetz un mascle cercarà dins lo grop una femèla per demorar amb ela divèrsas setmanas, fins a la copula. Lo bisont conquista pas cap territòri per lo defensar d’autres mascles cossí fan d’autras espècias d’erbivòrs. Sonque cerca una femèla e la seguís. Se arriba un autre mascle lucharàn entre ambedós e, sovent, la lucha produsís de grèvas nafraduras (per trincament d’òsses) o encara la mòrt d’un dels dos especimèns. Sonque lo pus fòrt ganharà l’onor d’anar amb la femèla. E cal remembrar que cap mascle mendre de quatre ans poirà jamai copular amb una femèla, car aquela considerarà que lo jove es un especimèn inferior. Per ansin, sonque pòdon copular (e melhorar l’espècia) los mai fòrts.
D’un autre costat, sovent i a pas de lucha car un bisont flac reconeis lèu un autre de mai fòrt e doncas i a pas cap lucha entre aqueles. Cossí disiam abans sonque los bisonts de Yellowstone, de Wind Cave (Dakòta del sud), Blue Monds (Minnesòta), Elk Island (Albèrta) e Grasslands (Saskatchewan) son de bisonts bloses. Totes los autres especimèns de bisont que i a uèi lo jorn a America del nòrd (e uèi ja son dotzenats de milièrs) son mesclats.
Una de las caracteristicas tipicas del bisont coma mamifèr son de banhs de polvèra. Es una conducha sociala del bisont plan espandida. Per aquò far cal primièr far un trauc amb las batas e puèi s’ajudar amb las banas. Aprés aurà un banh de polvèra qu’a, segon los cercaires, divèrsas causas: per interagir melhor e d’un biais mai pacific amb d’autres mascles (car, malgrat çò qu’òm pòt pensar lo bisont es un animal plan agressiu), per jogar, per luchar contra los insèctes e tanplan per melhorar la temperatura corporala quand fa calor.
Fins fa pas gaire òm pensava que lo bisont sonque manjava d’èrba cuèrta. Uèi es conegut que tanben manja de plantas e d’arbrilhons. Pasmens, aima brica, lo bisont de pradariá, lo bòsc, e preferís montar en nau de la montanha (a las montanhas d’Henry, a Utah, demòra plan fins als 3000 mètres) abans de dintrar dins la forèst. E aquò qu’an pas gaires predators naturals.
Lo bisont american aguèt totjorn l’òme coma principal enemic. Sonque de lops, de pumas, de coiòts o d’orses podián tanben lo caçar. Demest aqueles lo pièger predator foguèt totjorn lo lop e lo coiòt mas de recents estudis demostrèron qu’ajudan a subreviure lo grop de bisonts, car aucison un excés de joves e caçan d’especimèns vielhs o malauts. Aital, lo grop de bisonts ven tanben mai fòrt.
Lo bisont american es un romiaire, çò que vòl dire que manja pendent d’oras e puèi demòra quiet en tot mastegar l’èrba manjada abans. Un trach tipic del bisont tanben es la creacion de dralhas naturalas pendent l’ivèrn, qu’ajudan plusors especimèns a crosar lo territòri fins a l’aiga. A mai, i a de còps que la dralha ven plan prigonda e es pas pus utila pels bisonts. Alavetz los romiaires, en tot marchar l’un aprés l’autre pendent un long periòde de temps, ne crearan un autre qu’ajudarà lo grop a pas crosar la nèu, plan malaisida coma camin natural pels bisonts.
Un futur amb d’espèr ?
Òm parla uèi d’un projècte scientific polemic: vòlon reviscolar lo mamot. I a de cercaires que i son brica d’acòrd pr’amor qu’afirman que seràn pas de mamots mas d’animals gigants semblants mas geneticament desparièrs. An de rason ? Alavetz lo bisont que i a uèi lo jorn a America del nòrd son de bisonts o de mamifèrs semblants pr’amor que la majoritat son d’especimèns crosats e pas bloses?
La discussion demòra dubèrta encara uèi. Una de las malautiás grandas que patís lo bisont (e que pòt transmetre a l’elevatge) es la brucellòsi. Cada an de milièrs de bisonts son vaccinats per l’administracion per assajar de salvar los animals. E fonciona plan car n’i a de mai en mai.
Lo nom del bisont a America es pas aital. Òm lo nomena buffle (Buffalo). L’origina d’aquel nom es pas anglesa mas francesa. Lo primièr que daissèt un text escrich amb aquel nom foguèt Samuel de Champlain en 1616 e qu’utilizèt lo nom de buffles pr’amor que comprèt divèrsas pèls de bisont als Nipissing (que viatgèron mai de 40 jorns per las comprar a una tribú que los caçava). Lo nom actual scientific internacional es pus jove. Foguèt usat per primièr còp en 1774.
A mai, una de las causas màgers de subrevivéncia del bisont son, mai que mai, economicas. En 1996 i aviá gaireben 50 000 bisonts en de bòrias privadas per vendre la sieuna carn, distribuïda per d’entrepresas coma Natural Blance Pet Foods (òc, pels cans !), Freshpet, Blue Buffalo Company o Solid Gold. Uèi lo jorn i a mai de 200 000 especimèns de bisonts pas salvatges qu’espèran la mòrt per causa d’aquò. E aquò que la sieuna carn a fòrça mai proteïnas e mens colesteròl que lo buòu. Pasmens, e malgrat que divèrses restaurants assagèron de vendre la sieuna carn, capitèron pas.
Per ansin, que cal soslinhar que l’istòria del bisont american es l’istòria sus cossí chaplar un animal e lo menar a l’extincion genetica. E aquò que foguèt demostrat amb plusors estudis que, ailà ont i a de bisonts, l’environament es pus san. Car ajudan, pauc a cha pauc, a reviscolar lo prat mas tanben lo bòsc vesin: lo bisont truca sovent contra d’arbres joves que, puèi, morisson. E aprés marchar de milièrs de bisonts sus l’èrba, aquela demòra seca. Puèi lo fuòc creisserà mai aisidament, amb d’èrba seca e d’arbres mòrts. E ambedós ecosistèmas; la forèst mas encara mai la pradariá, reviscolaràn aprés amb mai fòrça. Un fach que, sens de bisonts, jamai de debanariá. E val pas dire que las dralhas creadas pels bisonts o los traucs per aver de banhs de polvèra tanben ajudan plan amb aquò.
Jamai i aguèt un exemple mai clar de la folariá de l’espècia umana contemporanèa coma lo del chaple que patiguèt lo bisont american al long del sègle XIX. L’esfòrç per l’ajudar a subreviure benlèu es ja inútil. Aquò sonque o dirà lo temps. Totun, se i a quicòm per remembrar es l’òrre chaple (e sens utilitat) que patiguèt lo bisont, e aquò deuria èsser la causa de la voluntat actuala e futura de voler pas jamai tornar a repetir un fach coma aquel. Pas sonque pels bisonts mas tanben perqué demòstra que, quand aquò fa, l’èsser uman, es brica animal. E aquò es entierament negatiu, per rapòrt a l’environament de la planeta.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
