La confirmacion en 1960 de la primatològa Jane Goodall que lo chimpanzé african usava d’espleches per manjar provoquèt l’estonament general en tota l’espècia umana, que fins alara, aviá pensat qu’èra la soleta espècia animala del mon que podiá aquò far. D’efièch, dempuèi alavetz los cercaires confirmèron que lo chimpanzé es un dels ominids pus complèxes del continent african per rapòrt al sieu comportament mas tanben per la siá intelligéncia.
La descobèrta de Goodall, pasmens, foguèt brica nòva. En 1506 l’explorador portugués Duarte Pacheco Pereira ja informava sus l’usatge d’aquel primat d’espleches diferents per manjar. Totun, la comunautat scientifica desbrembèt lèu o volguèt pas creire aquel prètzfach. Benlèu per la cresença umana plan caracteristica que los umans (e aquò sonque començà a cambiar a lora d’ara) son los que son en mai naut de l’evolucion umana e los pus intelligents. E la descobèrta foguèt dublidada fins a començament del sègle XX.
Per ansin, uèi es conegut que lo chimpanzé african (que n’i a doas espècias, lo chimpanzé comun e lo bonobo) utiliza desparièrs otís divèrses dont de brancas per caçar de termits, de pèiras per trincar de noses o encara, coma foguèt confirmat scientificament dempuèi l’an 2007, de lanças ponchudas per caçar d’autres monards. Mas lo comportament d’aquestes primat social es plan diferent segon l’espècia, que tanben a una distribucion geografica desparièra.
Doas espècias diferentas
L’estudi fach sul chimpanzé de Tanzania per Jane Goodall, que demorèt plusors annadas, tanben afirmava que, malgrat que la majoritat dels còps la dièta del chimpanzé son de fruchas de la selva, tanben se debanava que podiá crear complèxas estratègias per caçar d’autras espècias de monin e puèi los caçar. Totun, lo comportament social d’ambedoas espècias foguèt desseparat puèi, car lo bonobo (pus pichon que lo chimpanzé comun) èra fòrça diferent pendent la vida vidanta del primièr.
Lo chimpanzé comun (Pan troglodytes) es un ominid que demòra, mai que mai, en las region selvaticas d’Africa centrala e l’oèst d’aquel continent. La sieuna preséncia es fòrça màger que la del bonobo (tanben conegut coma chimpanzé pigmèu) e tanplan lo sieu comportament social.
L’espècia de bonobo (Pan paniscus), per contra, sonque es trapada en Africa centrala, sustot al sud del flume Congo e al nòrd del fluvi Kasai, dins la selva umida tropicala de Republica Democratica de Congo. Sonque se noirís de frucha e la siá practica de la non violéncia entraïna de diferéncias socialas de comportament plan prigondas amb los sieu cosin que demòra al nòrd.
Segon la sciéncia ambedoas espècias apartenon al genre Pan e la sosfamilha dels ominids (que tanben inclutz lo gorilla, lo gibon, l’orangotan e los umans) e se serián desseparats genaticament de la nòstra espècia e l’ancessor comun fa entre 5 e 12 milions d’annadas. De bonobos e chimpanzé, per contra, se serián desseparats amb lo fluvi Còngo coma frontièra fa aperaquí sonque un milion d’annadas, un fach qu’entraïnariá aquelas diferéncias de comportament social evidentas.
Lo chimpanzé, malgrat tot aquò, tanben visquèt en l’èst african, mai que mai, en Kenya, ont foguèron trapats de fossils d’aquel primat fa pas gaire e que demostravan que d’umans e chimpanzés avián viscut amassa coma vesins a l’èst del Rift african, la region ont òm pensa, uèi lo jorn, qu’evolucionèt la nòstra espècia e los nòstres ancessors pus dirèctes. Mas degun sap pas encara perqué lo chimpanzé demòra uèi amagat en la selva del centre e l’oèst african, pro luenh del Rift african. Benlèu pr’amor de la pression dels nòstres ancessors a travèrs de l’evolucion ?
Lo chimpanzé es tanben la familha mai dirècta qu’a la nòstra espècia en la planeta. En 1973 mantuns estudis genetics confirmèron que la diferéncia d’ADN entre nosautres e los chimpanzés es sonque d’un 1%. Sonque per aquò seriá just moralament de lo protegir car uèi tanben es conegut qu’es una espècia (d’efièch ambedoas) qu’es pro menaçada e que poiriá, coma totes los autres grands primats africans, aver pas cap futur en aquel continent.
A mai d’aquò, e malgrat que la diferéncias anatomicas entre ambedoas espècias son pichonas, la conducha sociala e sexuala entre chimpanzés e bonobos es, totun, fòrça diferenta. Ambedoas espècias son omnivòras, malgrat que la majoritat de la siá dièta aja coma basa la frucha. Ça que la, lo chimpanzé a una cultura sociala basada en de mascles alfa que dirigisson lo grop de chimpanzés (malgrat qu’an de besonh d’alianças amb d’autres mascles per subreviure coma dirigents del grop e que pòdon pas èsser pus acceptats per la majoritat de femèlas se aquelas pensan que la siá conducha es brica drecha pel grop). Los bonobos, per contra, an pas de mascles que dirigisson lo grop de chimpanzés.
Lo bonobo, a mai, utiliza sovent lo sèxe per fugir de la violéncia. E malgrat qu’aquò se debana, la majoritat dels còps, en çò de las femèlas, tanben foguèt plan espepissat pels cercaires que se passa tanben entre mascles. Aquò ajudariá plan lo grop de bonobos a l’ora de resòlvre de conflictes socials dins lo grop. Solament amb aquesta conducha demorariá demostrat que lo comportament dels bonobos es plan mai pacific que lo dels chimpanzés.
A mai, caçan jamai d’autres monins e doncas la carn coma noiridura seriá fòrça mendre, car sonque i arriban a travèrs de la manja d’insèctes. Aquel fach seriá utilizat pels cercaires a l’ora de demostrar que la manja de carn provoquèt tanben una màger violéncia en la nòstra espècia quand evolucionèt.
Los chimpanzés an los braces mai longs que las pautas. Un mascle adult pòt arribar als 1,2 mètres de nautor quand es drech, e pesar entre 40 e 60 Kg del còp qu’una femèla es un pauc pus pichonèla car sonque fan una mejana d’entre 27 e 50 Kg de pes. Lo bonobo, pasmens, es una espècia pus pichona, malgrat aver los braces pus longs. Ambedoas espècias marchan plan quand son pas suls arbres sus la quatre pautas e pòdon o far drechs se an de frucha dins las mans. Lo cervèl mejan d’un chimpanzé, fa coma mejana, entre 282 e 500 cm3 (çò que seriá lo qu’avián cèrtas espècias ancianas d’australipitecids). Per rapòrt a l’espècia umana es un cervèl fòrça pichon car l’uman a una mejana de 1330 cm3 (una diferéncia pas gaire prigonda car d’espècias ominidas mai anticas aguèron una capacitat cerebrala màger e aquò voliá dire que, amb lo temps, l’èsser umana venguèt mens e mens desvolopat cerebralament).
La mejana de temps d’un chimpanzé dins la selva es d’aperaquí 10 annadas. Quand son plan suenhats dins un pargue zoologic, totun, pòdon arribar a d’edats fòrça pus longas, coma se debanèt amb mai d’un especimèn que visquèt fins als 70 ans. Aquò per rapòrt a d’autras espècias ominidas, coma lo gorilla, fariá del chimpanzé tanben una espècia de primat unica, al costat dels umans, a mai de la siá estonanta intelligéncia.
Una intelligéncia singulara
La paleontologia demostrèt que lo chimpanzé utiliza d’espleches de pèira, aumens dempuèi fa pus de 4 000 annadas. Sonque aquò ja situariá aqueste primat coma un dels pus estonants de la Tèrra. Pòdon cooperar plan amb los autres membres del grop (mai encara quand son de bonobos, dirigits per de femnas), an una jerarquia sociala coneguda per ambdós sèxes, mascles e femèlas e se comunican amb de sons mas tanben am l’ajuda de mans e senhals facials.
Pòdon riure plan, coma o fan los umans (malgrat que lo biais d’o far siá plan diferent car consistís a alendar plan coma o pòt far un mainatge) e pòdon aprene plusors senhals umans dont matematica coma foguèt demostrat scientificament pendent las annadas 1960.
Justament un d’aqueles estudis sul lengatge dels primats demostrèt segon d’espepissaments d’annadas per Allen e Beatrice Gardner, qu’un chimpanzé podiá aprene plan la lenga de signes americana dels sords-muts per se comunicar. D’efièch , lo chimpanzé Washoe aprenguèt de’n primièr fins a 150 signes d’aquel alfabet uman e puèi volguèt los ensenhar d’un biais voluntari als autres chimpanzés.
Mai tard encara, Washoe arribèt a aprene fins a 800 signes mai per se comunicar amb los umans, çò que demostrèt d’un biais total qu’es un mamifèr tras qu’intelligent e un cas unic dins lo mond dels ominids que demòran, encara uèi lo jorn, sus la planeta blava. D’autres chimpanzés aprenguèron a reconèisser cossí usar los nombres 1 al 9. Un autre fach susprenent encara uèi.
Un animal social
Malgrat tot, las diferéncias socialas entre ambedoas espècias de chimpanzé son plan socialas. Aquò vòl dire qu’un chimpanzé que demòra pas dins un grop de chimpanzés es pas cap chimpanzé. Car lo chimpanzé apren tot çò que sap far aprés agachar cossí o fan los autres (a caçar e manjar mas tanben a l’ora de bastir de nius amb de brancas suls arbres). D’efièch, mai d’un estudiant d’aquesta espècia confirmèt que se tornavan fòrça mai agressius quand demoravan desseparats de la vida sociala d’un grop de chimpanzés. E començavan a aver problèmas d’adaptacion sociala quand, puèi, tornavan a èsser dins un grop.
A mai, cèrts estudis etologics afirman qu’es un animal qu’a una cèrta espiritualitat. Es demostrat lo sieu comportament altruista amb d’autres especimèns del sieu grop mas tanben estrangièrs joves perduts e desseparats d’autres grops (que tanben patisson mas pas sovent de guèrras intertribalas) o encara d’autras espècias animalas, coma las sèrps, que son pas cap menaça nimai cap noiridura.
Quand un chimpanzé del grop es mòrt los autres son tristes. Pòdon aimar plan la beutat naturala e jogar d’un biais que demòstra que son pus pròches a l’èsser uman de çò qu’òm pòt pensar. Tot aquò deuriá entraïnar ja la simpatia e proteccion de l’espècia umana car la situacion de la populacion totala de chimpanzés e bonobos en Africa ven de mai en mai menaçanta pr’amor de plusors causas, coma l’espandiment de l’agricultura, la caça d’especimèns en cèrts luòcs pr’amor de la siá carn qu’es encara plana aimada, la venda d’individús als pargues zoologics, la desforestacion de la selva o d’autres tipes d’activitat umana.
De caracteristicas susprenentas coma qu’un mascle es pas acceptat se un grop de femèlas vòl pas, e pòt aital daissar d’èsser lo mascle alfa, la libertat sexuala totala entre mascles e femèlas (mai accentuada entre de bonobos) o lo fach d’usar d’espleches a l’ora de caçar (de brancas, de ròcas mas tanben de lanças) fan del chimpanzé una espècia de primat totalament unica dins la planeta.
L’estudi mai prigond d’aquesta espècia africana ajudarà, solide, a l’ora de conéisser melhor la nòstra pròpria espècia, lors abitudas e biais d’actuar. E tanben la nòstra evolucion. Es conegut que d’autras espècias ominidas africanas, coma lo gorilla de montanha, son de mai en mai protegidas. Aquò va plan. Mas tanben déu èsser pus protegit lo chimpanzé, benlèu lo primat que, quand es mai espepissat, mai remembra l’uman d’ont ven e cossí poguèt evolucionar a l’ora d’ara.
Pr’amor qu’ambedoas espècias avèm la selva coma origina pus luenhana. E benlèu un còp, fa fòrça temps, la conducha sociala dels nòstres ancessors èra la meteissa. E aquò ja fa meritar que lo chimpanzé african pòsca èsser pus aimat, pus estudiat, pus suenhat e pus protegit. E totjorn, totjorn, en libertat.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
