La savana pòt arribar a èsser una mar sens fins d’èrba. D’èrba jauna pendent la sason seca o d’èrba verda durant la sason umida. Mas una mar d’èrba. Sonque i trapariam d’arbres isolats coma l’acacia, plan resistenta al clima sec e de ròcas. Son de ròcas que pòdon èsser fòrça grandas e de còps diriam que son mailèu de pichonèlas formacions de ròcas, coma de puègs. Es ailà ont demòra un dels mamifèrs mai misterioses e desconeguts d’Africa; lo daman.
Los damans son de pichonèls mamifèrs qu’apertenon a l’òdre dels Hyracoidea e qu’entraïnèron dempuèi los primièrs espepissaments dels cercaires europèus (aperaquí lo sègle XVIII) de discussions sens fins que demorèron pendent tot lo sègle XX e encara fins a uèi lo jorn. Sonque una analisis genetica e moleculara scientifica realizada al sègle XXI confirmèt, fin finala, cossí e dins qual grop animal podiá èsser classat lo daman. E vaquí la suspresa; pr’amor que la sieuna familha mai pròcha al mond, uèi lo jorn, son d’elefants e vacas marinas.
E òc, car los damans que demòran totjorn en aquelas illas de ròcas que i a al mièg de la mar d’èrba de la savana africana (e nomenadas en afrikaans kopje), aguèron d’ancessors que foguèron mai grosses encara que los elefants, mas que foguèt una espècia mamifèra que venguèt mai e mai pichona. Un de lors ancessor, Megalohyrax, pesava mai d’una tona fa sonque 33 milions d’annadas.
Los damans son d’animals pichonèls, pas gaire mai grosses qu’una lèbre, e qu’an pas coa. Son d’ongulats qu’an la planta del pè que lor permet de far ventosa. Las pautas anterioras an quatre dets e las posterioras sonque tres, mas amb una arpa.
Uèi lo jorn demòran pertot en Africa (fins als 4 500 mètres de nautor) mas tanben a Palestina e la Peninsula Aràbiga. Uèi i a fins a 6 sosespècias, dont las mai conegudas serián las que vivon prèp de la selva e las que demòran al prat, al costat d’un tipe de daman que demòra fòrça temps tanben suls arbres. Lo daman de la selva a la costuma de viure solet, del còp que las autras doas sosespècias aiman plan viure en de grops.
La principala tactica del daman african a l’ora de subreviure es per rapòrt als kopjes o formacions de ròcas ont demòran. I passan sovent la nuèch, plan protegits de l’ataca dels predators. Pendent lo jorn, an la costuma d’anar a orinar a un luòc comun (aquò tanben seriá un metòde per se protegir dels predators) e puèi demòran encara un temps a l’ora d’esperar l’avís del cap del grop per anar a manjar en defòra de l’illa de ròcas.
La sosespècia que viu pròcha a la selva, totun, que cercarà de noiridura pendent la nuèch e per aquò se pòt afirmar qu’es una sosespècia nuechenca, del còp que las autras son jornalièras. Lor noiridura tanben depend de las sosespècia, pr’amor que lo daman d’arbre manja de fuèlhas. Lo daman de prat o savana, pasmens, preferís l’èrba coma noiridura principala.
Cossí que siá, los damans seguiràn lo cap de la comunautat, normalament un mascle, a l’ora d’anar a cercar de noiridura. Çò d’abitual es anar pas mai luenh dels 50 mètres car sonque aital se qualqu’un individú del grop agacha un predator (que pòt èsser un chòt, una aigla de Verraux o un leopard e mens sovent un leon) la fugida serà possible per arribar plan tornarmai a l’illa de ròcas per s’amagar tre las fendasclas.
Per alertar lo grop, un dels damans cridarà plan e alavetz totes fugiràn. Lo daman dels arbres, a mai, pòt espepissar melhor los predators quand encara son luenh pr’amor qu’es mai naut. Mas baissar de l’arbre es totjorn un temps que, de còps, pòt èsser fatal. Aquò es doncas mai temps que l’usat pel daman de savana a l’ora de fugir e aquel arriba abans al kopje car aprenguèt tanben a entendre e comprene lo crit d’alarma de son cosin dels arbres.
La recerca de noiridura del daman mai enlà dels 50 mètres èra un afar mai complèx e que se passa pas sovent. Dirigits totjorn pel cap del grop, los damans marcharàn en linha, l’un aprés l’autre, fins al luòc ont i a la noiridura. Alara, e en tot imitar lo cap del grop nhacaràn lèu lèu l’èrba o las fuèlhas, mas las manjaràn pas. Aquò o faràn sonque un còp al refugi de ròca. En mai d’aquò, plusors cercaires poguèren agachar qu’alara, quand son luenh de l’illa de ròcas qu’es son ostal, perdon tota la seguretat. Per ansin, cercan un biais mai segur de manjar: faràn un cercle o mièg cercle entre tots e colhiràn l’èrba amb l’esquina totjorn l’un contra l’autre. Aital, se arriba un predator, poirà èsser plan agachat e poiràn fugir lèu al kopje.
Un vertadièr ecosistèma
Los kopjes africans son de vertadièrs ecosistèmas dins la savana. E amb de caracteristicas pròprias. La fauna que i demòra, e que lo daman n’a profièch, es diferenta de la del prat o mar d’èrba que i a a l’entorn d’aquelas illas de ròcas isoladas. I a de damans mas tanben de mangostas, de dik-diks (un tipe d’antelòp nan) e tanplan de sèrps (de còbras), de reptils e d’esquiròls. Atanben i a de leopards mas tanben i demòra sovent un primat que quora i es, ne leopards nimai leons gausan d’i anar: los papions.
Los papions son de primats de savana qu’an la costuma d’utilizar aquelas illas de ròca de la savana per i dormir. Alara, los kopjes seràn utilizats pels papions coma de vertadièrs castèls isolats dins una mar d’èrba. Ont totes los predators pòdon èsser agachats luenh e, qu’an, en mai d’aquò, de fendasclas ont sonque d’animals pichons coma los papions (o encara mai coma los damans) pòdon s’i amagar. L’agressivitat del papion quand es en grop es tras que nauta e aquò es sabut pels leons e los leopards mas tanben pels damans que n’an profièch: ont i a papions i a gaires predators.
Los damans son de mamifèrs que pòdon pesar fins a 5,5 Kg e que pòdon viure fins a 14 ans. Malgrat viure en de colonias, la feconditat del daman es gaire nauta. L’epòca de reproduccion se debana sonque un còp l’an e la gestacion dels pichonèls dins la maire demòra mai de 200 jorns. Quand naisson, çò de mai abitual, son dos o tres, e los joves viuràn amb lors parents sonque fins a marchar per fondar (o pas) una autra comunautat en una autra illa de ròca pas pròcha (e per aquò los cercaires afirmèron fa gaire que lo grop fondamental d’un daman de savana son los parents e lors filhs).
Lo crit del daman es plan caracteristic e conegut a la savana e los scientifics confirmèron que n’i a fins a quatre tipes desparièrs; lo crit d’agression (usat mai que mai pel daman de selva, car es mai solitari e agressiu quand trapa un autre individú), lo crit de menaça, per se suenhar o quand los joves son contents. Es un animal que beu gaire pr’amor d’un environament sec e per aquò lor orina es fòrça espessa. Aquela foguèt plan coneguda pendent lo sègle XVIII a Euròpa, quand èra reculhida e utilizada coma medecina quan èra seca per luchar contra cèrtas malautiás femeninas.
Dempuèi la sieuna descobèrta pels cercaires europèus al sègle XVIII (Peter Simon Pallas li donèt lo nom de Cavia capensis en 1766 en tot lo classar scientificament per primièr còp) an totjorn discutit sus quala èra la sieuna familha animala e cossí podiá èsser classar. D’efièch, lo daman a de dents de rosegaire, de molars parièrs al rinocèros, un sistèma vascular pròche a la balena e de pautas coma l’elefant. Alara, cossí lo classar ? La discussion scientifica sus un tipe d’animal e mai un mamifèr, es jamai demorada tant longa coma amb lo daman. Sonque, ara, al sègle XXI, e amb d’analisis geneticas e molecularas, poguèren los cercaires, fin finala, lo classar plan. E foguèt descobèrt qu’èra familha d’elefants e de vacas marinas.
D’autras culturas coma los josieus e los arabis ja coneissián plan lo daman. Ne parlèron ja dins la Bíblia. Mas los europèus revirèron d’un biais marrit lo nom del daman. Pensavan que parlavan de lèbres. Pasmens, a Israel, la paraula shaphan es plan coneguda per totes e vòl dire daman.
Lo nom del daman (l’antic nom) a qualqu’una causa a veire amb lo nom de la peninsula iberica, aumens pendent l’antiquitat. Quand los fenicis i arribèron, aperaquí 1000 ans abans lo Crist ,tanben creguèron que i aviá de damans (malgrat que lor extincion en aquela part d’Euròpa se passèt fa milions d’ans). Pensèron que las lèbres e los conilhs èran tanben de damans. E donèron lo nom de tèrra de damans a la peninsula iberica mediterranèa. Per ansin, lo nom I-shapan-im, o Tèrra de Damans, demorèt pendent sègles fins que los romans i arribèron e cambièron aquel nom pel d’Hispania.
Uèi lo jorn semblariá plan qu’es una espècia de mamifèr african qu’es pas menaçada de biais grèu. E aquò seriá una excepcion a l’epòca actuala. Malgrat qu’es un pichonèl mamifèr que foguèt caçat durant sègles pels indigènas pr’amor de la sieuna carn e pèl, l’òme jamai (fins ara) foguèt una vertadièra menaça pel daman.
Mas i a de mens en mens bòsques e selvas en Africa, e aquò, òc, que seriá una menaça pel daman, aumens pel daman de la selva. La lista internacionala d’espècias menaçadas considerèt dempuèi l’an 2018 que lo Daman de la Selva èra en perilh potencial e que la menaça d’èsser en dangièr podiá venir reala se l’òme contunhava amb lo ritme actual a l’ora de copar d’arbres al continent african. Segontes plusors ecologistas e cercaires africans, las autras sosespècias, pasmens, serián (encara) pas menaçadas uèi lo jorn.
Cossí que siá, lo daman african e asiatic es encara uèi un dels mamifèrs pus desconeguts de la planeta. E es, pasmens, un dels animals mai caracteristics de l’ecosistèma dels kopjes, aquelas illas de ròca que i a en mièg de la mar d’èrba de la savana. Fa milièrs d’ans que i demòran, al costat d’esquiròls, mangostas, aglas e papions, e lo desir nòstre seriá qu’aquò contunhèsse aital pendent lo futur.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
