Apuprètz 380 00 annades dempús dera Grana Explosion er Univèrs ère encara tot escur. Escur e uniforme. Sonque i auie ua sòrta de sopa d’atòms d’idrogèn e eli e arren mès. Mès alavetz neishec era lum e damb era neisheren es prumères galaxies. Açò se passèc atau pr’amor qu’en es lòcs on era densitat dera matèria ère mès grana (e açò non se passèc per tot) siguec on neisheren es prumères (e fòrça diferentes des actuaus pr’amor qu’èren fòrça primitiues) galaxies.
Açò siguec atau pr’amor dera fòrça dera gravetat. E aquiu on i auie granes de matèria n’arribaue mès e mès matèria qu’ère ath sòn torn. Açò se passèc pr’amor qu’es atòms d’idrogèn e d’eli sigueren ajudats pera matèria escura (qu’ei mès deth 85% dera matèria der Univèrs). E damb era e en sonque 100 o 200 milions d’annades se formèren es prumères galaxies e es prumères esteles.
Er Univèrs en aquera luenhana epòca (mès aué se debane çò de madeish) ère un hilat de matèria escura e de matèria normau. E on es nuclèus d’aqueri hieus de matèria èren mès denses siguec on se formèren es prumères galaxies. Totun, non podem imaginar aqueri nuclèus o regions espaciaus com se siguessen petits lòcs der Univèrs pr’amor qu’auien ja ua massa milions de còps mès grana qu’eth nòste Solei.
Totun, era temperatura d’aqueri lòcs auec tostemps era madeisha temperatura (pro baisha). En es hieus der Univèrs on demorèc era matèria escura era temperatura venguec mès e mès cauda e pr’amor d’açò se separèren mès e mès d’aqueri lòcs heireds.
Es prumères esteles
Laguens d’aqueres regions espaciaus es lòcs mès densi se concentrèren encara mès e era temperatura venguec mès nauta des 10 milions de grads. Alavetz arribèc era fusion termonucleara e neisheren es prumères esteles der Univèrs. Aqueres esteles son coneishudes aué damb eth nòm de Populacion III d’esteles. Açò ai atau pr’amor qu’es cercaires nomenten es esteles segontes era sua vida o edat. Eth Solei ei ua estela deth grop de Populacion I d’esteles. E totes es esteles son classades segontes era sua vida comparades damb eth Solei (o eth present).
Èren esteles fòrça primitiues e tanben fòrça diferentes des actuaus pr’amor qu’èren entre 100 e dilhèu mès de 1000 còps era massa solar, auien o lançauen fòrça mès lum se era sua temperatura tanben ère fòrça mès nauta pr’amor que podien arribar lèu as 100 000ºC (e cau rebrembar que comparat damb aqueres esteles eth Solei sonque a ua temperatura mejana d’apuprètz 5000ºC).
Era vida d’aqueres prumères esteles que formauen es prumères galaxies ère totun cuerta. Dit d’ua auta manèra, cremauen era sua energia mès rapid qu’es esteles actuaus. Podem suposar que sonque viuien entre 3 e 6 milions d’annades. Ua vida fòrça cuerta comparada damb era vida dera nòsta estela solar que serà d’apuprètz 10 miliards d’annades.
Quan arribauen pròp dera sua fin aqueres esteles primitiues podien morir a trauèrs d’ua supernòva o a trauèrs d’un horat nere. Atau, aqueres esteles qu’auien ua massa mès petita de 250 Soleis explotauen d’ua manèra susprenenta e creauen supernòvas pr’amor que ja non auien mès energia entà cremar. Açò, totun, non siguec un hèt dolent pr’amor que lancèren carbòni, oxigèn, fèrre e d’auti elements pesats vèrs er exterior que, dempús, mescladi damb es bromes de gas, provocarien eth neishement dera dusau generacion d’esteles que i auec en Univèrs, era Populacion II d’esteles.
Totun, tanben i auien esteles qu’auien ua massa superiora as 250 Soleis e moriren d’ua auta manèra. Sense mès energia, era pression dera estela venguec mès e mès nauta enquiath moment qu’es nuclèus des atòms que i auien laguens se desintegrèren. E es esteles s’esfonsèren sus eres madeishes en tot crear un horat nere que capture tota sòrta de matèria que i a ath sòn torn (tanben era pròpria lum).
Mès e mès galaxies
Mès atau siguec tanben com se formèren es prumères galaxies, que s’uniren es ues as autes entà crear galaxies mès granes. E cada còp que dues galaxies primitiues chocauen entre eres se formauen mès e mès esteles que venguien mès massiues e i auie mès e mès lum en Univèrs.
Damb eth temps es galaxies mès primitiues dèren pas a galaxies naues, mès modèrnes per tot er Univèrs. E se formèren basicaments tres tipes de galaxies (que son es que i a aué): es galaxies espiraus (era nòsta galaxia, era Via lactèa que n’ei ua d’aguestes), es galaxies esferiques e, fin finau, es galaxies coneishudes com galàxies irregulars – e que son totes aqueres galaxies qu’an ua forma diferenta des dus prumèrs tipes de galaxies-.
Com se debane damb es prumèrs moments deth Big Bang, dilhèu cau imaginar aqueres prumères galaxies damb aqueres prumères esteles. E didem imaginar pr’amor que cap cercaire podec observar jamès cap d’aqueres galaxies primitiues. Era galaxia mès vielha trapada per èsters umans, GN-z11, siguec descorbida en 2011 per ua còla de cercaires dera NASA. Ei ua galaxia que semble pro petita e qu’a laguens diuèrses esteles blues.
Segontes es cercaires serie ua galaxia fòrça vielha mès que dilhèu non serie ua galàxia primitiua pr’amor que pensen que se formèc apuprètz 400 milions d’annades dempús deth començament der espandiment der Univèrs (Big Bang). Açò ei ua galaxia vielha, fòrça vielha, mès non ei pro vielha entà classar-la com ua galaxia primitua o prumèra.
De hèt, çò qu’arture es cercaires aué ara ora de trapar aqueres galaxies prumères ei un hèt, mès que mès, tecnologic. Aquera galaxia tan vielha, GN-z11, e qu’a aué lèu 13 100 milions d’annades, siguec trapada damb era ajuda deth telescòpi Hubble en tot utilizar eth limit dera sua poténcia. Mès Hubble ei un tipe de telescòpi que, maugrat que dèc fòrça suspreses positiues as cercaires e ara umanitat, siguec bastit ena annada 1990 e aué ja ei vielh.
Totun, que cau èster optimistes. Dilhèu damb naus e mès potents telescòpis bastits sus era superfícia dera Tèrra o dehòra d’aguesta, en futur se poirien descorbir es prumères galaxies. Cau rebrembar qu’aué auèm eth nau telescòpi James Webb; creat pes agències estatsunitenques, canadiana e europèa (ESA) amassa. E un des prumèrs e mès importants objectius qu’a aguest telescòpi ei sajar de descorbir es prumères galaxies e es prumères esteles que i auec en Univèrs. Pr’amor qu’eres ja auien lum e açò poirie èster ua seguretat en moment de trapar çò que sigueren es prumères galaxies der Univèrs – e que dilhèu ja non existissen auè pr’amor que moriren ara hè milèrs de milions d’annades, mès que’era sua lum encara poirie èster enregistrada per telescòpis umans.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
