ER UNIVÈRS (18): UA SUPERNÒVA

Hè sonque un shinhau mès de trenta annades, en 1987, en Chile, qu’es scientifics descorbiren ua supernòva. Era umanitat non auie guardat cap supernòva des dera annada 1604 – e açò vò díder que non siguec observada damb un telescòpi pr’amor qu’aguest siguec creat en 1609 -. Siguec ua data istorica entara astronomia de toti en planeta dempús d’èster confirmada: era explosion gigantassa d’ua estela ena nebulosa dera Tarantula, ena Grana Broma de Magellan, ua galaxia nana fòrça pròplèu dera Via Lactèa.

Enquia aqueth moment es cercaires se pensauen qu’es esteles èren totes mès o mens com eth Solei e qu’eth sòn neishement, vida e mòrt se desvolopaue lèu coma era dera nòsta estela. Çò qu’auien guardat es umans en 1604 demoraue un hèt fictiu mès que non reau, enquiath descorbiment d’aguesta naua e istorica supernòva, confirmada aué pera sciéncia pr’amor que non ei un fenomèn gens rar mès que se desvolòpe soent.

Es esteles com eth Solei an ua vida, e açò se pòt arribar a díder ben, mès o mens mediòcra, comparades damb d’autes esteles. Quan son a man de morir, aguest tipe d’esteles comencen a cremar eth sòn eli dempús de cremar tot eth sòn idrogèn. E dempús cremen eth sòn carbòni e oxigèn. Alavetz creishen enquia vier esteles gigantes ròies. Un còp tot eth carbòni cremat vien nanes blanques e, damb eth pas de miliards d’annades, morissen e desapareishen. Mès non totes es esteles an aguest tipe de vida en Univèrs. N’i a d’autes qu’an ua vida que se pòt díder qu’ei fòrça mès susprenenta.

Es esteles gigantes

Aqueres esteles qu’an ua massa enquia 8 còps mès grana qu’era deth Solei e non morissen dempús de cremar tot er idrogèn e eli qu’an laguens d’eres. Entren en un procès on era temperatura ven mès e mès nauta e eth cicle de combustion ven tanben mès e mès cuert. E comencen a cremar eth carbòni, eth neon, er oxigèn e tanben eth sòn silici. Quan arriven ath hèr ei quan arribe eth son finau.

Es sues mesures, quan açò passe, son es d’ua estela supergiganta roia. Se açò madeish passèse en Solei es sues mesures arribarien enquia Jupitèr e encara, dilhèu, enquia Saturn.

Era pression que patís eth còr de hèr d’aguest tipe d’esteles ei gigant. I aurà un moment qu’eth còr dera estela non pòt suportar mès aguesta pression e era energia dera pròpria estela provoque un en.honsament sus era madeisha. Dempús patís çò que poiriem nomentar coma ua sòrta de desintegracion fisica pr’amor qu’es electrons son enviadi laguens des protons e formen neutrons que produsisen ua densitat de dilhèu enquia 100 milions de tones per cada centimètre quadrat.

Ei alavetz que se produsís ua gigantassa explosion, fòrça violenta, que provòque er espandiment dera matèria e dera energia d’aguesta estela per tot. Enquia distàncies fòrça aluenhades. Aguesta explosion ei coneishuda aué com ua supernòva. Segontes diuèrsi cercaires ua explosion d’aguest tipe provòque “eth lançament de tanta energia en sonque quauqui dies com era energia que produsís eth Solei ath long de miliards d’annades”.

Dempús deth descorbiment d’aquera prumèra supernòva qu’auec lòc en 1987 es cercaires confirmèren, cada annada, un sense nombre de supernòves. Bères ues se desvolòpen pròp dera nòsta galaxia. D’autes son mès luenh, fòrça mès luenh. Totes poden èster observades sonque damb telescòpis, mès bèri uns cercaires diden que n’i aurie que poirien èster guardades sonque damb es uèlhs e pro. E cerquen aguest tipe de supernòves.

Era istòria des supernòves ena umanitat, totun, semblarie que siguec fòrça mès vielha. Segontes mès d’ua hònt escrita medievau, i auec ua supernòva ena annada 1006, que podec èster guardada des de China, Japon e Soïssa mès tanben bèri uns lòcs d’Africa. Era lum qu’arribèc ara Tèrra siguec tan fòrta que provocaue ombra pendent era net. Segontes es cercaires d’aué siguec ua supernòva qu’explotèc ena constellacion deth Lop, a mès de 7.200 annades-lum de nosati.

En 1054 es japonesi e chinesi ne tornèren a guardar ua auta lèu pendent un mes. Semblarie qu’era explosion auec lòc ena constellacion deth Cranc. Es europèus non guardèren cap supernòva – o aumens non ac deishèren escrit – enquiara annada 1572 e dempús en 1604. Era prumèra a eth nòm deth celèbre cercaire e astronòm Tycho Brahe. Era dusau eth nòm de Johannes Keppler. Çò de curiós ei que cap d’aguesti dus astronòms guardèc directaments aqueres supernòves. Mès eth sòn trabalh amièc ath son descorbiment e confirmacion istorica e scientifica posteriores. Totun, e maugrat tot açò, era comunautat scientifica dera fin deth sègle XXau encara dobtaue sus era existéncia reau d’aqueres explosions gigantasses en Univèrs. Se pensaue que çò de mès probable ena mòrt des esteles ère çò que podie passar en ua estela giganta ròia, ua estapa finau ena vida d’ua estela com eth Solei. Ère ua mòrt fòrça mès mediòcra mès tanben mès reau e mens susprenenta. Enquiara confirmacion d’aquera Supernòva guardada ena annada 1987. Tot açò demòstre qu’era sciéncia dera Astronomia e dilhèu tanben era sciéncia dera Astrofisica e encara d’autes com era bioastronomia son sciéncies fòrça joenes e qu’eth camin dera umanitat en estudi der Univèrs ei encara fòrça, fòrça cuert.

Era estela mair

Era explosion d’ua supernòva pòt èster tanben considerada coma era explosion d’ua estela mair pr’amor qu’ei justaments aguesta fòrça violenta explosion era que provocarà eth neishement de fòrça autes esteles. Atau, quan eth centre dera estela qu’ei a man d’explotar lance es capes exteriores dera pròpria estela dehòra e tanben lance fòrça matèria pesada qu’ère abans ena estela. E qu’ara poirie èster eth germèn d’ua o dilhèu centeats de naues esteles.

Totun, que pendent aguesta prumèra explosion dera part mès exteriora dera estela, eth centre dera madeisha encara non ei totauments acabat. Se alavetz aguesta estela a man de morir a ua massa qu’es cercaires actuaus cren que poirie èster enquia mès de tres còps era massa deth Solei vierà ua estela de neutrons, un objècte qu’es cercaires de tota era planeta nomenten atau mès que non ei vertadèrament ua estela, pr’amor que sonque ei un còs espaciau damb un diamètre d’apuprètz 10 quilomètres. E açò ei un objècte ridicul pes sues mesures, comparat damb es mesures d’ua planeta o ua estela e, a còps, tanben d’un satellit, ua planeta nana o encara un meteorit.

Dempús d’aguesta explosion coma supernòva es esteles tanben an ua auta fin. Se era massa dera estela ei encara, maugrat tot eth lançament d’energia e matèria ar espaci exterior, mès nauta de 25 còps era massa deth Solei, era gravetat ei mès fòrta e era matèria, es neutrons d’aquera estela non poden húger. Tota era matèria d’aquera estela ven alavetz mès e mès densa e compacta e arribe un moment qu’era densitat ei tan nauta que pòt arribar ar infinit o arren e tanben era lum ei capturada e non pòt húger. Ei çò qu’es cercares coneishen com un horat nere.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.