ER UNIVÈRS (17): GALAXIES CANIBALES

Er Univèrs tanben ei un lòc on es mès fòrts sagen tostemps de controlar es mès magres. E com es predators ena sabana, i a esteles nanes que chuquen er idrogèn des esteles vesines o galaxies senceres que se fusionen damb d’autes en tot guanhar era partida es mès granes e fòrtes: ei un sense fin d’eveniments e còssi espaciaus que vòlen subervíer pr’amor de sòns vesins.

Eth Solei ei tanben ua estela fòrça rara en Univèrs se non se vò arribar a díder qu’ei, dilhèu, ua excepcion. I a fòrça galaxies on i a mès d’ua estela e es sistèmes estelars damb tres esteles tanben son fòrça comunes. Erosament tath Solei era estela mès proplèu ei Alfa Centauri, a mès de 4 annades-lum dera nòsta estela. E didem erosament pr’amor qu’era relacion que i a entre es esteles vesines, soent, non ei guaire bona.

Es grops de dues o tres esteles enes galaxies e sistèmes estelars ei donques fòrça abituau. Es que son dus son coneishudes coma esteles binaries e son ua pròp dera auta tanben pr’amor dera fòrça dera gravetat. E viren ua ath torn dera auta pr’amor d’aguesta fòrça universau. Açò se eth sistèma d’aguestes ei equilibrat. Pr’amor qu’entre ambdues esteles i deurie auer ua sòrta de termièra a miei camin que serie eth punt de gravetat des dues esteles. E, atau, es esteles s’aluenhen e vien mès pròplèus ua dera auta segontes eth temps dera sua pròpria rotacion. Mès que tanben i a sistèmes estelars binaris que non an aguest equilibri gravitacionau…

Segontes es darrèrs estudis, aguest tipe de sistèma binari estelar a còps tanben i a ua tresau estela “escura” pr’amor que non podem veir era sua lum. Era tresau estela pòt èster ben ua estela de neutrons o enquia un horat nere. Se ei aguest darrèr cas, çò de mès comun serà qu’aguest devorarà, fin finau, era estela vesina o es dues esteles binaries. Non i a arren qu’age mès fòrça d’atraccion en Univèrs qu’un horat nere. Era sua fòrça d’atraccion ei tan grana que ne enquia era lum pòt huger d’aguest. E tanben ei chucada e devorada per aguest horat nere.

Sense un horat nere se pòt pensar qu’en un sistèma estelar binari non i aurie violéncia o desequilibri espaciau. A viatges, açò non ei tanpòc atau. Se pensam en es mesures d’aqueres esteles poiríem pensar que dilhèu ua d’aguestes a mès fòrça de gravetat qu’era auta pr’amor des sues mesures mès granes. Totun, qu’entà trincar aguest equilibri estelar, çò que cau entà auer mès fòrça de gravetat non son mesures mès granes mès ua mès grana densitat estelar. E es esteles que son mès denses son soent es nanes blanques.

Es esteles nanes blanques

Es esteles nanes blanques son un tipe d’esteles que çò que pòden hèr ei sonque vier mès heiredes pr’amor que ja non an activitat nucleara laguens des madeishes. E, donques, d’a on pòt vier era energia qu’an de besonh entà contunhar era sua existéncia se non ei d’eres madeishes ? Era responsa ei enquia un cèrt punt logica; de bèra ua estela vesina. Eth hèt ei demostrat scientificaments pr’amor dera suspresa des cercaires en tot descorbir qu’era lum d’aguest tipe d’esteles, es esteles nanes blanques, quan son vesines d’ua auta estela, poden arribar a èster encara mès clares e visibles qu’era lum dera pròpria estela vesina, que soent ei mès grana mès non ei tan densa. E açò que vò díder ?

Ei fòrça logic, en aguesti casi, pensar qu’era estela nana blanca a ua densitat mès grana qu’era auta e tanben ua fòrça dera gravetat mès grana. E pr’amor d’açò chuque era energia – mès tanben era lum – dera estela vesina. Enquiath punt d’èster mès visible era estela nana blanca que non era estela vesina que dilhèu ei mès grana, a mès energia e produsís per era madeisha mès lum.

Ua teoria astrofisica confirme qu’era milhor estela que i poirie auer pròp d’ua estela nana blanca poirie èster, sense cap dobte, ua estela giganta ròia. Ambdues esteles serien esteles a man de morir mès d’ua manèra diferenta pr’amor dera sua pròpria edat. Atau, era estela nana blanca poirie chucar fòrça ben es capes extèrnes d’idrogèn dera estela giganta ròia e créisher mès enquia era sua pròpria explosion en forma de supernòva. E açò tanben poirie destrusir tanben era auta estela vesina.

Sonque se era estela ròia auesse mès idrogèn que non carbòni era estela blanca explotarie alavetz diuèrsi còps e non sonque un e serie coneishuda coma ua nòva e pro ( e non ua supernòva).

A mès d’aguest tipe d’esteles, en centre dera nòsta galaxia tanben i a ua auta que patís tanben un fenomèn singular; son es nomentades esteles blues (e que son fòrça rares en Univèrs). Chuquen er idrogèn des esteles vesines e atau era sua vida fisica com esteles demore fòrça mès longa. Mès aguest tipe de canibalisme estelar non ei, maugrat tot, un des fenomèns mès violents – e comuns – en Univèrs.

Diden es cercaires qu’era milhor proteccion que pòt auer ua estela vèrs ua auta ei demorar amassa damb era e atau crear ua defensa mès fòrta. E, donques, es sistèmes binaris estelars normaus tanben serien sistèmes fòrça poderosi e fòrça ben defenuts d’autes esteles der exterior. Pr’amor des ataques d’autes esteles der exterior. Pr’amor qu’era fòrça amassa d’ambdues esteles ajudarie ad aguestes a vier mès vielhes amassa e arribar a supernòves tanben ath madeish còp. Sonque dempús de milions d’annades aguestes dues supernòves poirien vier dues esteles de neutrons que, ara, òc, fin finau, chocarien entre eres pr’amor que son vesines. E era resulta ne serie ua des explosions mès violentes que i pòt auer en Univèrs pr’amor que d’aguest chòc entre dus esteles de neutrons neisherie un horat nere.

Aguest tipe de chòcs, diden ara es cercaires, tanben se pòt passar entre dues esteles nanes ròies o entre dues esteles nanes blanques. E se açò se desvolòpe a nivèu estelar ei tanben un fenomèn que se produsís a un nivèu mès gran, entre es galaxies ? Òc, e es chòcs entre galaxies tanben ei un fenomèn comun en Univèrs.

Eth chòc entre dues galaxies ei un procès que demore milions e milions d’annades e pr’açò madeish non ei tan violent com eth chòc entre dues esteles. Atau, era nòsta pròpria galaxia e Andromèa, era galaxia vesina, se dirigissen era ua vèrs era auta, a mès de 400.000 Km/h mès encara i a mès de dus milions e miei d’annades-lum entre eres abans deth chòc finau.

Eth chòc, totun, se desvoloparà, mès arribarà d’ua manèra lenta –tostemps entàs umans – e mès que chòcs violents entre esteles, çò que provocarà serà un cambiament en es fòrces de gravetat des sistèmes estelars que i a laguens des dues galaxies. Atau, eth Sistèma solar poirie cambiar era sua posicion ena galaxia o encara gesser-ne pr’amor d’aguest chòc galaxiau.

Era diferéncia entre eth chòc de dues galaxies espiraus, com Andromèda e era nòsta e un chòc entre ua galaxia mès grana e ua mès petita ei eth grad de violéncia: era galaxia mès grana devòre totauments era galaxia mès petita, se barregen es nebuloses e i a ua explosion fòrça violenta que produsís, ath sòn còp, mès esteles. Ua espròva modèrna scientifica dera relacion, soent violenta e comuna, que i a entre es esteles e galaxies en Univèrs.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.