Jos lo mont Sitno, lo ponch mai naut de las montanhas d’Štiavnica, s’espandís una val qu’a la pichona vila que li balha lo nom a aquela cadena d’origina volcanica ; Banská Štiavnica, atanben coneguda en ongrés coma Selmecbanya o quitament Schemnitz en alemand. Encara que uèi a pas mai de 10.000 abitants, l’actuala pichona vila èra la tresena vila amb mai populación de tot lo Reialme d’Ongria. Foguèt celèbre pr’amor de la granda activitat minièra a la partida mai septentrionala de la region d’Hont, ont es plaçada la vila.
Ja pendent los sègles dos e tres abans lo Crist i aguèt un vilatge cèlta que trabalhava plan amb l’aur. Dempuèi la fin del sègle XII de la nòstra edat arriba lo nom de la localitat : Terra banensium, çò es dire, la tèrra dels minièrs. Pauc aprés i arribèt un fum de colons d’origina germanica, sustot de saxons e de tiroleses, qu’arribèron, mai que mai, a la region que i al torn de la vila de Glazenberg. Aquesta vila e lo vilatge de Štiavnica, venguèron lèu lo nuclèu d’una pichona vila, segon confirman los privilegis municipals balhats pendent la primièra mitat del sègle XIII per lo rei ongrés Bela IV.
Lo monarca enviava fòrça d’argent, extrach en Štiavnica, als mercats occidentals, mas atanben èra distribuit entre los membres de la siá noblesa. Štiavnica venguèt la vila minièra mai importanta del nòrd ongrés, amassa amb Kremnica, una autra vila qu’èra pas luenh e que ja èra celebra per son aur. Dempuèi lo sègle XIV aguèt una fabrica de moneda que uèi lo jorn es la mai anciana e activa de tota aquela region.
Tanplan la familha Fugger, los mai rics alara del territòri de l’actuala Alemanha, e pendent lo sègle XV, volguèt participar dins lo comèrci amb aquesta region en tot crear una societat amb lo nòble local mai poderós; Ján Thurzo. Aquel fasiá mai aisit lo movement d’aur de la región vèrs Occident. La marrida gestion de las minas per los Thurzo foguèt una de las causas màgers de la revòlta minièra de 1526.
De melhors condicions socialas
La revòlta aguèt pas succés mas las condicions salarialas e laboralas dels minaires venguèron melhoras e los Thurzo foguèron desseparats del contraròtle de las minas pauc aprés.
Pendent lo sègle XVI los turcs otomans, en tot avançar dempuèi lo sud, conquistèron plusors fortalezas del sud de la region d’Hont e lo dangièr per las vilas minièras venguèt fòrça real. Pr’aquò se creèt una pichona armada que coordinava la defensa de la region mejançant divèrsas torres de susvelhança e de pichonas fortalesas. La mai granda èra a la quita vila d’Štiavnica.
Malgrat divèrsas atacas, los turcs poguèron jamai conquistar la vila pr’amor de la fisiologia de la pròpria val. A la fin del sègle XVII arribèt la victoria dels Habsburg contra los otomans e tanplan la liberacion de gaireben tota Ongria. La frontièra amb los otomans tornèt èsser tornarmai luenh de la region d’Hont, e aquò foguèt plan positiu per la industria miniera de la region.
Štiavnica aguèt un grand nom dins lo mond minièr pr’amor de las sieunas avanças tecnologicas. Foguèt la primièra vila qu’utilizèt la polvera per aver d’argent. Mercés a Jozef Karol Hell foguèron creadas de pompas per traire d’aiga de las minas en tot facilitar l’extraccion en las capas mai prigondas. Los lacs articicials, nomentats tajch, qu’amolonavan d’aiga a las minas, ne son un testimòni de l’epòca d’aur d’Štiavnica.
La primièra escòla minièra del Mond foguèt tanplan creada aquí en l’an 1735. Aquela venguèt aprés tres decadas la primièra academia minièra al mond e apuèi una universitat tecnica dirigida per Nikolaus von Jacquin. Las primièras experiéncias amb la maquina de vapor en de minas foguèron realizats en Štiavnica pendent la fin del sègle XVIII. En aquela epòca la vila èra tanben coneguda mercés a Maximilian Hell, director de l’observatòri astronomic de Viena. En 1782 la vila de Štiavnica aviá ja prèp de 30.000 abitants de divèrsas etnias en tot formar una vila multiculturala.
Mas tot aquò demorèt pas long. Las activitats minièras foguèron reduchas fòrça en mens d’un sègle. De milièrs quitèron la vila pendent la segonda mitat del sègle XIX e la populacion eslovaca venguèt mai fòrta. L’activitat del curat catolic local Andrej Kmeť foguèt clau en la renaissença nacionala eslovaca a la region septentrionala d‘Hont. Foguèt, a mai, un dels primièrs dins las sciéncias arqueologica e botanica dins tot lo reialme d’Ongria. En 1892 fondèt la Societat educada eslovaca (Slovenská učená spoločnosť), l’organisme ancessor de l’actuala Academia de las sciéncias eslovacas (Slovenská académia vied).
En 1918 la vila venguèt partida del nòu estat checoslovac e alavetz la vila aviá uja na importancia solament locala. En 1993, pauc après la creacion d’Eslovaquia, la vila dintrèt dins la lista del patrimòni mondial de l’UNESCO, mercés a son centre istoric, plan ben conservat. A mai, la sieuna istòria podiá parlar d’una vila que foguèt celèbra e situada al còr europèu. De tonas de metals precioses sortiguèron de lors minas mas lo tresaur mai important foguèron las personas conegudas mai enlà de las frontièras del país. Aquò e atanben lors abitants, qu’an balhat una forma unica a la val plaçada jos lo mont Sitno.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
