La màger part de las gents coneishen los solides, los liquides e los gas, mes quaus son los autes quate estats de la matèria ? Lo glaç, l’aiga e la vapor ne son tres fòrmas – o estats – diferents de l’aiga. Com autas substàncias, l’aiga que pòt préner diferentas fòrmas a mesura que lo son environament càmbia. D’aiga liquida dins lo congelator e quauquas òras mei tard se transformarà en glaç. La substància qu’ei tostemps la medisha, H₂O ; mès lo son estat qu’a cambiat .
Metetz lo glaç dens ua caceròla e tornarà liquida. Si ei pro caud, lo vapor s’escapa deu liquide. Aquera vapor qu’ei tostemps H₂O, en fòrma gasosa. Lo solide (lo glaç), lo liquide (l’aiga) e lo gas (la vapor) que son los tres estats mei corrents de la matèria, au mensh sus la Tèrra.
Totun, l’aiga n’ei pas lo sol tipe de matèria qui càmbia d’estat quan ei cauhada, en·hredada o comprimida. Tota matèria ei constituïda d’atòmes e/o moleculas. Quan càmbian d’estructura, lo lor estat o la lor fasa càmbia egaument .
Solide, liquide e gas son los estats mei coneguts de la matèria. Mes ne son pas los unics. Quate estats mensh coneguts que’s desvolòpan dens condicions mei extrèmas – dont daubuns n’existeishen pas jamei naturaument sus Tèrra. (E ne pòden pas estar creats que per scientifics dens un laboratòri.) Uei enqüèra, los cercaires descobreishen enqüèra navèths estats de la matèria .
Maugrat qu’i aja probablament mei de descobèrtas, aquí set estats actuaument convienuts que la matèria pòt préner :
Solide : los materiaus an un volume e ua fòrma definits. Qu’ei a díser, qu’aucupan un espaci definit. E conservaràn la lor fòrma shens nat ajuda d’un recipient. Un burèu, un telefòne e un arbo son tots exemples de matèria en la soa fòrma solida. Un solide pòt hóner dens un liquide. O que’s pòt sublimar – passar dirèctament au gas quan ei miat a daubuas temperaturas -.
Liquide : Los materiaus dens aqueth estat qu’an un volume definit mes pas de fòrma definida. Preissar un liquide n’ac comprimirà pas dens un volume mei petit . Un liquide que prenerà la fòrma de quau que sia recipient dens lo quau ei versat. Mes ne’s dilatarà pas entà plear tot lo recipient qui ac contien. L’aiga, lo shampoing e la lèit que son tots deus exemples de liquides.
Los atòmes e las moleculas d’un liquide que son mensh sarrats que los d’un solide. Un liquide que poiré estar en·hredat en un solide. Quan ei pro cauhat, que vairà generaument un gas .
Dens las fasas mei correntas de la matèria, autes estats que pòden aparéisher. Per exemple, qu’existeishen cristaus liquides. Que semblan èste un liquide e que còlan com un liquide. La lor estructura moleculara, totun, que sembla mélher aus cristaus solides. L’aiga sabonosa qu’ei un exemple de cristau liquide corrent. De nombrós aparelhs qu’utilizan cristaus liquides, sustot los telefònes mobiles, los televisors e los relòtges numerics.
Gas : los materiaus d’aquera fasa n’an pas ni volume ni fòrma definits. Un gas que prenerà au còp la fòrma deu son cabeder e que’s dilatarà entà plear aqueth cabeder. Lo hèli (utilizat entà har flotar los balons), l’aire qui respiram e lo gas naturau utilizat entà alimentar nombrosas cosinèras que son exemples de gas corrents .
Los atòmes e las moleculas d’un gas que’s desplaçan egaument mei lèu e mei liurament que los d’un solide o d’un liquide. Las ligasons quimicas enter las moleculas d’un gas que son plan feblas. Aqueths atòmes e moleculas que son egaument mei aluenhats que los deu medish materiau devath la soa fòrma liquida o solida. Un còp en·hredat, un gas que’s pòt condensar en un liquide. Per exemple, la vapor d’aiga dens l’aire que’s pòt condensar a l’exterior d’un veire contienent aiga glaçada. Aquò que pòt crear minusculas gotetas d’aiga. Que pòden colar suu costat deu veire, formant petitas piscinas de condensacion sus ua taula. (Qu’ei l’ua de las rasons entà las quaus las gents utilizan sòus-veires entà las lors bevendas.)
Fluïde: Lo mot « fluide » que pòt designar un liquide o un gas. Daubuns fluides que son supercritics . Qu’ei un estat de la matèria qui’s produseish a un punt critic de temperatura e de pression. Ad aqueth estadi, los liquides e los gas ne pòden pas èste distinguits. De taus fluides supercritics que’s produseishen naturaument dens las atmosfèras de Jupitèr e de Saturne. Mes lo fluide supercritic qu’ei un estranh estat intermediari de la matèria, qui sembla au còp a un liquide e a un gas. Haut o baish nau minutas après la debuta d’aquera video, que descobreishem las aplicacions potenciaus d’un tau materiau supercritic .
Plasma : Com un gas, aqueth estat de la matèria n’a pas ni forma ni volume definits. Au contra deus gas, totun, los plasmas que pòden au còp condusir un corrent electric e crear camps magnetics. La particularitat deus plasmas qu’ei que contienen ions. Que son atòmes dab ua carga electrica. Lo pericle e las ensenhas au neon que son dus exemples de plasmas parciaument ionizats. Los plasmas que’s tròban sovent dens las estelas, dont lo noste só.
Un plasma que pòt estar creat en cauhant un gas a temperaturas hèra hautas. Un plasma que’s pòt egaument formar quan ua segotida de hauta tension se desplaça dens un espaci d’aire enter dus punts. Maugrat que sian rares sus Tèrra, los plasmas que son lo tipe de matèria lo mei espandit dens l’univèrs. Descobritz lo plasma, on ac podetz trobar (indici : quasi pertot) e çò qui ac hè autant especiau.
Condensat de Bose-Einstein : Un gas de plan febla densitat qui ei estat en·hredat quasi au zèro absolut que’s transforma en un estat navèth de la matèria : un condensat de Bose-Einstein. Que’s pensa que lo zèro absolut ei la temperatura mei baisha possibla : 0 kelvin, -273 gras Celsius o haut o baish -459,67 gras Fahrenheit. A mesura qu’aqueth gas a febla densitat enter dens un tau regime genhèc-hred, tots los sons atòmes qu’acabaràn per se «condensar» dens lo medish estat energetic. Un còp qui l’atenheràn, qu’agiràn d’ara enlà com un “superatome”. Un superatome qu’ei un grop d’atòmes qui ageishen com si èran ua sola particula.
Los condensats de Bose-Einstein ne’s desvolòpan pas naturaument . Ne’s forman pas que dens condicions de laboratòri extrèmes suenhosament contrarotladas.Matèria degenerada : Aqueth estat de la matèria que’s desvolòpa quan un gas ei surcomprimé. Que comença adara d’agir mei com un solide, quan demorarà un gas.
Normaument, los atòmes d’un gas que’s desplaçan lèu e liurament. N’ei pas lo cas dens la matèria degenerada. Ací, que son devath ua pression autan hauta qui los atòmes s’aprèssan estretament dens un espaci petit. Com dens un solide, ne’s pòden pas mei desplaçar liurament. Las estelas en fin de vita, com las nanas blancas e las estelas a neutrons, que contienen matèria degenerada. Qu’ei çò qui permet ad aqueras estelas d’estar autan petitas e autan densas.
Qu’existeish mantun tipe de matèria degenerada, dont la matèria degenerada peus electrons. Aquera fòrma de matèria que contien principaument electrons. Un aute exemple qu’ei la matèria degenerada peus neutrons, que contien principaument neutrons .
Plasma qüark-gluon : Com lo son nom l’indica, un plasma qüark-gluon qu’ei constituït de particulas elementàrias aperadas qüarks e gluons. Los qüarks que s’amassan entà formar particulas com los protons e los neutrons. Los gluons qu’ageishen com la « pega » qui mantien aqueths qüarks amassa. Un plasma qüark-gluon qu’ei estat la prumèra fòrma de matèria a plear l’univèrs après lo Big bang.
Los scientifics de l’Organizacion europèa entà la recèrca nucleara, o CERN, qu’an detectat peu purmèr còp un plasma de qüarks e de gluons en 2000. Puish, en 2005, deus cercaires deu Laboratòri nacionau de Brookhaven a Upton, dens l’Estat de Nava Iòrc, qu’an creat un plasma de qüarks e de gluons en espotint atòmes d’aur a proximitat a la velocitat de la lutz. De talas collisions energeticas que pòden produsir temperaturas intensas – dinc a 250 000 còps mei caudas que l’interior deu só. Las esglachadas d’atòmes qu’èran pro caudas entà descompausar los protons e los neutrons deus nuclèus atomics en qüarks e gluons.
Qu’èra esperat qu’aqueth plasma de qüarks e de gluons sia un gas. Mes l’experiéncia de Brookhaven qu’a mostrat que s’agiva en hèit d’ua sòrta de liquide. Despuish ençà, ua seria d’experiéncias qu’an mostrat que lo plasma ageish com un genhèc – liquide, presentant mensh de resisténcia a l’escorrement que tota auta substància. Un plasma de qüarks e de gluons que pleava un còp èra l’univèrs entièr — com ua sòrta de sopa — d’on la matèria tau com la coneishem qu’a emergit.
E mei? Com entaus cristaus liquides e los fluides supercritics, qu’existeish enqüèra mei d’estats de la matèria que los ací descrivuts. Los cercaires contunhan a tribalhar entà compréner lo monde que ns’entorneja, econtunharàn probablament a trobar faiçons navèras e mei estranhas que los atòmes, que compausan tot dens lo monde que ns’entorneja, que’s compòrten dens condicions extrèmas.
La Redaccion
