Pendent lo sègle XIX Espanha patiguèt tres guèrras civilas, conegudas amb lo nom de “guèrras carlistas”, entre los partidaris de doas linhas del linhatge dels Borbons, que reclamavan la siá legitimitat pel tròn espanhòl.
L’an 1789 lo rei Carles IVn aviá aprovat la “Pragmatica Sancion” que fasiá possible a las femnas regnar, se aguèsson pas de fraires (òmes). Ancianament a Castelha, avián regnat doas femnas, Isabèl Ia e Joana (aquela nominalament). Mas aquela nòrma legislativa aviá pas recorregut tot lo procès legislatiu requerit. Lo començament de la Revolucion Francesa e las posterioras guèrras (amb envasion inclusa d‘Espanha) contra Napoleon Bonaparte, avián ajornat lo tèma.
La primièra guèrra
L’an 1830, lo rei Ferrand VIIn, filh de Carles IVn, se maridèt per quatren còp amb la princessa Maria Cristina de Nàpols. Dels tres matrimònis anteriors i aviá pas agut descendéncia, e lo monarca suspectava que viuriá pas tròp d’ans mai. Per aténher de sèire sul tròn un (o una) descendent, decidiguèt adoptar la Pragmatica Sancion de 1830, que recuperava la volontat de la lei de 1789. Mas los darrièrs ans del sieu reinatge, aquela nòrma legislativa patiguèt una sèria d‘adopcions e d‘anullacions segon las influéncias intèrnas de la cort espanhòla. Vertadièrament, existissián doas faccions: los liberals, qu’acceptavan una femna al tròn, e los conservadors absolutistas que defendián lo fraire de Ferrand VII, Carles Maria Isidre, amb claras tendéncias conservadoras.
Fin finala, l’an 1833, lo rei Ferrand VII moriguèt, e aviá solament doas filhas legitimas; Isabèl e Loïsa Ferranda. La primièra, Isabèl, foguèt proclamada reina d’Espanha amb solament tres ans d’edat. Los adèptes de Carles acceptèron pas aquela decision, e se revoltèron en començar la Primièra Guèrra Carlista.
Èran dos modèls d’estat opausats. En un partit, los liberals, qu’apiegèron la reina mainada e la regença de la siá maire Maria Cristina. Èran los “isabelins”, que defendián l’evolucion d’Espanha cap a un sistèma politic parlamentari liberal e l’eliminacion de la monarquia absolutista. A l’autre partit, los carlistas, amb Carles Maria Isidre, que defendián la mantenença de l’absolutisme monarquic e lo tradicionalisme. Los carlistas opinavan tanben que se podiá pas daissar lo tròn a una mainada e la siá maire regenta, que despossedissián de la coneissença necessària per regnar e governar. Los escandals de corrupcion e las sospèchas d’un segond matrimòni secrèt de la Reina Maire èran tanben rasons importantas.
La guèrra aguèt de capítols fòrça crudèls, coma l’execucion de la maire cèga d’un militar carlista, Ramon Cabrera. Los carlistas aguèron plan supòrt als territòris bascs e los parçans rurals catalans, aragoneses e valencians.
Arribèt fin finala la patz l’an 1839 amb la nomenada “abraçada de Bergara” entre lo general isabelin Baldomero Espartero e los representants del general carlista Maroto. Aquel acte simbolic foguèt contunhat amb una amnistia cap als militars carlistas, e la mantenença d’Isabèl II al tròn espanhòl.
Mas se produsiguèron encara doas revòltas mai, maugrat que amb de dimensions temporalas e geograficas fòrça mai redusidas. La Tresena Guèrra Carlista se desvolopèt solament a qualqu‘unes parçans catalans. Mas lo carlisme mobilizèt encara la populacion dels territòris bascos pendent la Guèrra Civila Espanhòla.
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
