L’ARAMÈU
Apuèi la pèrta de parlaires que dempuèi lo sègle VIIIen abans lo Crist venguèt de mai en mai granda, l’accadian èra premanit per laissar la posicion de lingua franca o lenga pus parlada a l’Orient Mejan a la lenga dels abitants originaris d’un territòri nomentat Aram. Aital, la decision del rei assirian Tiglatpileser III de balhar a lor lenga, l’aramèu, la categoria de lenga oficiala del Nòu Empèri Assirian donariá una escasença unica a aquela lenga, que s’espandissiriá pertot (fins la Bactria) e entraïnariá que l’aramèu venguèsse la lenga pus parlada fins l’arribada dels arabis mai de 14 sègles apuèi. Çò d’estonant es saber qu’encara uèi lo jorn prèp de mièg milions de parlaires l’utilizan cada jorn a la planeta.
E òc, pr’amor que l’aramèu foguèt (es encara) una lenga semitica, de la quita familha que l’arabi o l’ebrieu, qu’a una istòria tras qu’anciana: au mens de 3000 annadas. Son prestigi pendent l’epòca antica foguèt granda pr’amor que fins divèrses capítols de la Bíblia foguèron escriches en aramèu. E la majoritat de cercaires reconeisson dempuèi fa temps que Jèsus, lo filh de Dieu, parlava pas ebrieu mas un dialecte de l’aramèu, lo parlat al vilatge de Nazaret.
Per ansin, arribèt d’èsser la lenga pus parlada a Orient Pròche dempuèi la conquista de divèrsas regions per d’assirians. Pauc apuèi, l’aramèu venguèt la lingua franca d’au mens tota Asia Sud Occidentala e la casuda de l’Empèri Assirian entraïnèt pas cap problèma a l’aramèu. Tot çò de contrari, pr’amor que quora Cir I venguèt rei del nòu Empèri Pèrsa en l’an 559 abans lo Crist, la decision de li tornar donar la categoria de lenga oficiala dins l’administracion aquemenida tornèt espandir son nombre de parlaires. Aquela situacion demorèt parièra fins l’an 330 abans lo Crist quand lo macedonian Alexandre lo Grand confirmèt que la nòva lenga oficiala de son empèri seriá pas pus l’aramèu mas lo grèc ancian.
Totun, l’aramèu ja s’èra espandit per mantunas regions d’Orient Pròche e encara èra parlat en fòrça regions de Palestina, Liban, Siria e Mesopotamia. E mai enlà encara pr’amor que foguèt atanben parlat per de milièrs de personas en Iran. L’utilizacion del grèc coma lenga oficiala de facto en la region apuèi l’arribada dels romans tanpauc foguèt cap problèma per la lenga aramèa. Josefus, l’escrivan “roman” qu’escriguèt sus las Guèrras de Judea contra los romans, escriguèt lo libre originalament en aramèu, una lenga que considerava pròpria. Qu’èra pas l’ebrieu nimai lo grèc.
Segon divèrsas recèrcas lingüisticas modèrnas, l’aramèu aguèt encara una posicion majoritària a la region fins l’arribada dels arabis al sègle VIIen apuèi lo Crist. Totun, plusors comunautats paganas e crestianas decidiguèron de contunhar lo parlar malgrat la nòva religion musulmana.
Calriá esperar qu’una lenga qu’aguèt tan prestigi pendent tan temps e qu’es tant anciana foguèsse uèi lo jorn escantida. Mas la suspresa pòt èsser granda quora descobrissèm que l’aramèu (atanben nomentat neo-aramèu) es encara parlat per prèp de 500.000 parlaires que demòran en fòrça païses: Azerbaitjan, Iran, Irak, Georgia, Liban, Russia, Siria, Israèl, Palestina e Turquia. Mas encara n’i a pus qu’emigrèron pendent divèrsas epòcas d’Orient Mejan e que uèi se tròban en Euròpa, America del Nòrd o Austràlia.
E aquò fariá de l’aramèu una de las lengas pus ancianas de la planeta encara parlada. E aquò en mai de sa posicion qu’un jorn aguèt coma una de las lengas pus parladas de la planeta e que laissèt sa posicion al grèc e l’arabi, uèi consideradas totalament modèrnas.
L’origina de la lenga
L’arribada dels aramèus d’un luòc encara pas situat geograficament uèi lo jorn, al sègle XIIen abans lo Crist, a una region ont uèi i a Siria, Armenia e l’èst turc, es lo començament istoric de la lenga aramea. D’ailà la lenga s’espandiguèt fins lo Mediterranèu e mai enlà del flume Tigre. Lèu venguèt una de las lengas mai parladas a l’Orient Mejan (una categoria que uèi aperten a l’arabi). Apuèi tan temps, totun, l’aramèu encara es una lenga tras qu’importanta coma lenga liturgica e literària de cèrtas comunautats jusievas, mandeanas e crestianas primitivas.
Mas parlar de l’aramèu es pas parlar d’una unica lenga mas un grop de dialèctes desparièrs mas plan pròches. Ne son estats desenats pendent l’istòria pro longa de l’aramèu e mai d’un parlaire pòt comprene los autres dialèctes mas pas totes, maugrat èsser dialèctes. Son classats dins lo grop oriental e occidental uèi lo jorn, e qu’an un fach comun: l’utilizacion d’un alfabet basat en l’alfabet fenici, que foguèt atanben una plan granda influéncia sus los alfabets posteriors ebrieu e arabi.
Lo classament istoric es tanben plan complèx: aramèu ancian (tre 1.100 aC -200 dC), aramèu mejan (tre 200 dC e 1.200 dC) e qu’includís lo nomentat sirian (aramèu) literari e l’aramèu utilizat als libres Targumin e Midrashim del Talmud e l’aramèu modèrn (dempuèi d’aperaquí l’an 1.200 fins uèi lo jorn).
L’aramèu ancian venguèt de mai en mai important apuèi son classament coma lenga oficiala pels assirians d’aperaquí l’an 750 abans lo Crist (mas pas per gaire temps) e apuèi tornarmai quora venguèt lenga oficiala de l’Empèri Pèrsa d’aperaquí l’an 500 abans lo Crist. E l’arribada del grèc a la region foguèt pas cap problèma per l’aramèu pr’amor que los divèrses dialèctes d’aquela lenga poguèren contunhar plan a la region de manièra majoritària.
Aital, l’origina de l’aramèu a las vilas de Damasc, Hanath e Arped entraïnèt un lèu espandiment per l’airal apuèi lo sègle Xen abans lo Crist. Lèu prenguèt l’alfabet fenici per l’escritura e lèu comencèron d’aparéisser divèrses dialèctes en Mesopotamia, Babilonia, Levant e encara en Egipte: en 600 aC lo rei cananean Adon escriguèt al faraon egipcian en aramèu pr’amor qu¡èra la lenga de la diplomàcia internacionala.
Per ansin, la declaracion de lenga oficiala de l’aramèu coma lenga de l’administracion pèrsa l’ajudèt s’espandir ancara pus. Li donèt una unica ortografia (basada mai en de rason istoricas que d’utilizacion e un solet sistèma per l’escriure. Quora l’Empèri Pèrsa tombèt a mans dels grècs, l’aramèu subrevisquèt plan.
Totas las administracions de l’epòca d’Orient Mejan utilizèron mai o mens l’aramèu: lo Reialme de Petra (aramèu nabatèu), lo Reialme de Palmira (aramèu palmiran), l’Empèri dels Parts (aramèu arsacida) e encara d’autres. La region de Palestina utilizèt l’aramèu coma lenga pus abituala fins lo sègle I aC e pr’aquò Jesús e los apòstols parlavan normalament l’aramèu de Nazaret , un pauc desparièr de l’aramèu de Jerusalèm.
L’aramèu de l’edat mejana e l’actuala
Cap lingua franca mondiala demorèt tan temps. Al sègle III dC lo nomentat aramèu mejan ja es pro desparièr de l’aramèu ancian. I an de cambiaments dins los diferents dialèctes de l’aramèu qu’entraïnan la subrevivéncia de sonque dos grops (ja fasiá de sègles qu’èra pas pus lenga oficiala de cap reialme o empèri de la region). Los empèris grècs e roman èran tombats mas l’aramèu encara èra una lenga pro viva.
Totun, sonque contunha a l’èst d’aquela region. Son las nomentadas lengas aramèas orientalas: al nòrd lo sirian mejan e al sud lo josieu babilòni mejan (qu’includís lo mandean, un dialècte fraire utilizat en la literatura e la liturgia religiosa mandeana).
Pauc a cha pauc lo nombre de parlaires venguèt pus e pus redusit. En Israèl l’ebrieu comencèt d’aver mai en mai de prestigi e als autres païses conéisser la lenga araba es d’efièch obligatòri. Mas l’aramèu subrevisquèt encara en de comunautats isoladas fins fa d’aperaquí 200 annadas, quand las guèrras de mai en mai grandas del Pròche Orient provoquèron una migracion massiua e un nombre de parlaires mai e mai pichon a la region.
Uèi demoran d’aperaquí 445.000 parlaires en divèrses estats del Pròche Orient. Mantuns son josieus, d’autres crestians, d’autres musulmans e d’autres encara de mandeans (çò qu’abans seriá classat coma de pagans). Contunhan en tot far subreviure la lenga amb de mejans, uèi, coma Internet.
En 2019 los parlaires d’aramèu son mai separats que mai abans pendent tota la tres que longa istòria de lor lenga: en 1915 i aguèt un òrre chaple de parlaires d’aramèu per part de l’estat otoman. En 1948 Israèl recebèt de milièrs de parlaires d’aramèu que uèi son prèp de l’extincion pr’amor que la majoritat parla ebrieu e pas aramèu.
Qual serà doncas lo futur d’aquela lenga que, un còp èra, foguèt la mai parlada a l’Orient Pròche apuèi l’accadian? Cossí predire la fin d’una de las lengas mai longas de l’umanitat maugrat qu’encara a prèp de mièi milions de parlaires? Una lenga que foguèt lenga oficiala de mantuns empèris e reialmes e que foguèt lenga mairala de Jèsus de Nazaret, pòt arribar dessaparéisser de l’istòria de l’umanitat ? Lo jorn qu’aquò arribarà serà quand l’òme aurà decidit aimar pas pus a se meteis. Cossí siá es ja dich: l’aramèu, apuèi l’accadian e abans que lo grèc e lo latin, foguèt la lenga pus parlada en l’epòca antica. E cal o remembrar.
Un article de Christian Andreu
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
