ISTÒRIA DE L’ESPERANTO
L’esperanto a uèi 135 ans de vida. Es aimat per milions de parlaires. Tanben foguèt mespresat per Hitler e Stalin. La sieuna istòria, uèi, comença ja a èsser longa. Tot comencèt en la vila polonesa de Bialistok pendent la fin del sègle XIXen. I aviá de comnautats de poloneses, d’alemands, de russes, de josieus que parlavan Yiddish e encara d’askenazis. E totes avián lo desir de poder se comprene los unes als autres.
Zamenhof foguèt un josieu que voliá aténher aquela tòca. En 1887 publiquèt Unua Libro per introduire l’esperanto, una lenga artificiala plan restacada segon lo sieu autor amb la patz del mond. Fasiá d’annadas que Zamenhof i trabalhava. Las paraulas de l’esperanto an coma origina l’anglés, lo francés, l’alemand, lo grèc, l’italian, lo polonés, lo rus e lo yiddish. Son las 7 lengas basicas usadas per Zamenhof per crear l’esperanto. Pasmens, pas tota la gramatica es europèa. Cèrtas reglas an coma origina lo chinés.
Una lenga mondiala
Uèi, totun, la patz s’espandiguèt pas cossí se desvelopèt l’esperanto, una lenga parlada per mai de 2 milions de parlaires a la planeta. La tòca de Zamenhof èra pas impausar una lenga a totes mas d’èsser poder l’usar coma segonda lenga al mond per ajudar la patz mondiala. L’esperanto es aisit d’aprene; i a pas de genres, i a pas de vèrbs irregulars e cal pas aprene mai e mai taulas per memorizar. E la fonetica tanben es plan aisida.
Zamenhof confirmèt 16 reglas basicas e un diccionari e volguèt pas recebre cap argent pel libre. Que foguèt revirat lèu a mai de 12 lengas del mond. Lèu l’esperanto s’espandiguèt per Asia, America e Africa. Lo Primièr Congrés de l’esperanto se debanèt en 1905. Quand moriguèt en 1917 Zamenhof ja aviá recebut mai de 14 nominacions pel Prèmi Nobèl de la Patz.
L’Associacion Mondiala de l’Esperanto tanben recebèt mai de 100 còps aquela nominacion. Mas jamai la ganhèt. En 1918 lo delegat iranian en la Societat de Nacions suggeriguèt que l’esperanto podiá èsser la nòva lenga interncionala del mond, mas los franceses i votèron en contra. En 1922 encara lo govèrn francés enebiguèt l’esperanto en las universitats francesas. La causa oficiala èra qu’èra una lenga plan restacada amb lo comunisme. E, en la Union Sovietica tanben foguèt restacat amb terrorisme e enebit.
D’un autre costat, los nazis pensavan que l’esperanto èra una lenga que los josieus volián usar per conquistar la planeta e auciguèt los tres filhs de Zamenhoff. E milièrs de personas que parlavan esperanto. Cal esperar a 1945 e la creacion de l’ONU per veire l’esperanto coma lenga reconeguda a nivèl mondial.
En 1985 los parlaires d’esperanto demanèron als govèrns de la planeta l’estudi de la lenga per totes. Fa d’annadas que China ensenha esperanto coma lenga estrangièra en divèrsas universitats. E i a tanben un Musèu. Es es començat a èsser ensenhat a l’Universitat Adam Mickiewicz, en Polonha.
En 2017 l’UNESCO declarèt 2017 coma l’an de Zamenhof e tanben de l’esperanto. Uèi òm pòt l’aprene plan amb Duolingo e mai sitis d’Internet. Es una lenga amb una edicion de Wikipèdia e va plan. Los parlaires d’esperanto dison que lo parlan pr’amor que vòlon la patz al mond. D’efièch esperanto vòl dire “qualcun qu’a l’espèr”. Pòt èsser possibla la patz amb una lenga nautrala ? Se es aital benlèu cal l’aprene e la parlar totes pr’amor qu’es un besonh que ja fa fòrça temps que deuriá aver arribat a la planeta: la patz.
La Redaccion
