L’AROMANÉS

Malgrat que brica conegut en occident, l’aromanés, tanben conegut coma valac, es una lenga romanica d’Euròpa orientala, parlada encara uèi lo jorn per aperaquí 200.000 parlaires (cèrtas fònts parlan de mai de 500.000). Uèi la sieuna situacion es plan complèxa pr’amor que pas totes los cercaires son d’acòrd  a l’ora de classificar l’aromanés coma lenga pròpria e diferenta o un dialècte del romanés. Los parlaires d’aromanés son devessits entre los estats d’Albania, Bulgaria, Grècia, Macedònia del Nòrd, Romania e Serbia e l’alfafèt usat es tanben desparièr segon lo país (latin o grèc).

Aital, e segon lo cercaire, l’aromanés es una lenga qu’aperten al grop pus oriental de la familha de lengas neolatinas actualas, al costat del dacoromanés, tanben conegut coma romanés, lo meglenoromanés e l’istroromanés. Pasmens, cèrts expèrts considèran qu’es sonque un dialècte del romanés e pro. Es una lenga qu’a la sieua origina al sègle Xen, e qu’auriá coma familha comuna las lengas latinas parladas als Balcans en aquela epòca.

Es vertat que l’aromanés –e lors parlaires, coneguts coma aromanians –a plusors caractèrs plan semblants al romanés coma una morfologia e sintàxi similaras a mai d’un vocabulari comun amb lo romanés pr’amor de la sieuna origina latina. Totun, tanben es cèrt que patiguèt cèrtas influéncias extèrnas que fan d’aquela una lenga amb caracteristicas pròprias. L’aromanés patiguèt pendent fòrça sègles fòrça influéncia del grèc del còp que lo romanés de lengas eslavas.

Una lenga plan viva

En l’an 2018 òm considerava que l’aromanés aviá aperaquí 210.000 parlaires dont 50.000 en Albania, 50.000 en Grècia, 32.000 en Serbia, 19.000 en Macedònia del Nòrd e gaireben 10.000 en Romania. Segon mai d’un cercaire i aurián mai parlaires encara amb una comunautat pròcha als 500.000. Sonque a un cèrt nivèl de reconeissença oficiala en Macedònia del Nòrd, ont es ensenhat en qualcunas escòlas de primaria e es segonda lenga oficiala en la vila de Krusevo (Macedònia del Nòrd). Encara en Albania los aromanians son estats reconeguts coma minoria nacionala mas pas la sieuna lenga.

Segon una majoritat d’istorians, fa aperaquí 1.200 ans lo latin balhèt naissença a una lenga romanica que venguèt puèi romanés, aromanés, meglenoromanés e istroromanés. I a una teoria qu’establís que l’aromanés es la lenga qu’auriá coma origina la lenga parlada pels tracians e iliris que demoravan pendent l’epòca de la fin de l’Empèri Roman occidental en Euròpa Orientala.

L’aromanés se devessís uèi lo jorn en tres dialèctes: farsharot, gramustean e pindean. Es una lenga amb una fonologia diferenta del grèc o lo romanés  e es escrich, mai que mai, en alfabèt latin, mas tanben i a cèrtas regions on es escrich en alfabèt grèc.

Malgrat qu’es pas oficial enlòc, cèrts programas de la television macedoniana son en lenga aromanesa. Tanben la ràdio romanesa. Al sègle XIXen los parlaires d’aromanés èran nomentats valacs e ja en aquela epòca venguèt una lenga parlada mai que mai a l’ostal pr’amor de l’escolarizacion creissenta en romanés e grèc. Foguèt pas fins a l’an 1948 quora foguèron barradas totas las escòlas de romanés en defòra de Romania e los aromanians comencèron a aprene lo grèc.

En Grècia, pasmens, òm considèra qu’ensenhar l’aromanés a l’escòla poiriá provocar una devession entre los grècs, e malgrat que lo Conselh d’Euròpa demandèt l’ensenhament de l’aromanés per arrestar lo sieu declin e la sieuna possibla extincion, la negativa del govèrn grèc foguèt totjorn la meteissa pendent los darrièrs 40 ans.

Per ansin, l’aromanés contunha d’èsser parlat sonque per divèrsas comunautats en aqueles païses, totjorn isoladas e desseparadas unas d’autras. Tanben es parlat per de parlaires aromanians d’Estats Units, Austràlia, Canadà o encara  Alemanha e a l’estat francés. La sieuna situacion coma lenga minorizada, pasmens, deuriá èsser mai coneguda, tanben en l’Euròpa occidentala, pr’amor que, normalament, quand son ensenhadas las lengas neolatinas europèas actualas en l’escòla, òm dublida totjorn l’aromanés.

L’istòria de l’aromanés coma lenga es tanben plan desconeguda a nivèl scientific. En l’an 976 lo cronicaire bizantin Kedrenos ne confirma la sieuna existéncia. Lo tèxt escrich pus ancian es de l’an 976, en çò qu’uèi es Macedònia del Nòrd. Dempuèi lo sègle XVen comencèt a patir d’influéncias de la lenga turca e al sègle XVIIIen foguèt la soleta lenga escricha en alfabèt grèc al sud del Danubi. D’aquela epòca demòran cèrts tèxts cuèrts, un libre de liturgia, un vocabulari aromanés-albanés e lo Codex Dimonie.

En 1788 los turcs destrusiguèron la vila albanesa de Moscopòl e fòrça arumanians se n’anèron a l’Empèri d’Àustria-Ongria. Al sègle XXen cambièron lor alafabèt pel latin. I a fòrça autors qu’escriguèron en aromanés en aquela epòca: Nicolescu, Iliescu, Belimace, Tulliu, Murnu e encara d’autres. Al sègle XXen es demorada, mai que mai, coma lenga parlada a l’ostal e pro. Pasmens, cèrts estudis confirman que la sieuna situacion venguèt un pauc melhor los darrièrs 20 ans, malgrat que jamai venguèt oficiala.

Segon lo cercaire Friedman, l’aromanés es ensenhat, uèi lo jorn, en de vilas coma Krusevo mas tanben en Skopje, Štip, Bitola, Kumanovo, Struga e Ohrid. D’òbras universalas coma l’Iliada, l’Odissèa o encara l’Eneïda son estadas reviradas los darrièrs ans a l’aromanés a mai de la Cançon dels Nibelungs e la Divina Comèdia. E i cèrtas glèisas que balhan d’oficis en aromanés. E son estats realizats plusors filmes en aromanés (Nu hiu faimos ama hiu Armãn) de Toma Enache (2013) n’es lo pus celèbre.

Un dels problèmas mai grèus que patís uèi l’aromanés, a mai d’èsser sovent una lenga isolada, es que i a pas encara cap aromanés estandard. Un diccionàri de l’an 1997 ne prepausa ua solucion mas i a pas encara de consens. En mai d’aquò, los dialèctes parlats en Albania e Grècia, malgrat que semblants, an encara fòrça diferéncias foneticas, gramaticalas e encara lexicalas, e i a una fauta generala d’acòrdi a l’ora de crear un aromanés estandard. Benlèu un jorn la situacion poiriá cambiar mas cal volontat politica en aqueles païses per o far.

La Redaccion