Se la pradariá nòrd-americana aguèt de migracions gigantassas annadièras de bisonts fins fa gaire, çò de meteis se debanèt amb l’antilòp saiga en Eurasia. De milions e milions d’aqueles antilòps asiatics crosavan cada an lo continent en tot cercar de noiridura. E disèm fins fa gaire pr’amor qu’uèi se considèra que sonque n’i a milièrs e pro e que l’espècia poiriá s’escantir lèu.
L’antilòp saiga es un antilòp que crosèt Eurasia dempuèi l’epòca preïstorica, dempuèi Anglatèrra, França, Occitània e Alemanha fins a China septentrionala e mai enlà encara, pr’amor que visquèt tanplan en America del nòrd. Foguèt caçat al costat del mamot e lèu demorèt una espècia escantida en Euròpa. Encara al sègle XVIII èra caçada en Kyiv e Polonha de l’oèst. Al sègle XIX foguèt secutada pertot en Russia e uèi es un miracle poder dire qu’encara i a d’especimèns ailà.
Pendent los primièrs ans del sègle XXI lo sieu nombre davalèt d’aperaquí 2 milions a mens de 50.000 e la comunautat internacionala rasonèt qu’èra una espècia plan menaçada e en situacion critica. Uèi l’espècia assaja de se recuperar malgrat las malautiás pròprias de l’espècia e lo braconatge pr’amor de la medecina tradicionala chinesa.
Aquel tipe d’antilòps (Saiga tatarica) es plan particular pr’amor de la sieuna morfologia plan primitiva. Fins fa gaire demorava a l’estèpa que i a tre las montanhas del Carpats e las del Caucàs e qu’arribava amb las sienas migracions annadièras (pr’amor qu’es un mamifèr nomada) fins al Cazacstan e Mongòlia occidentala. Uèi lo sieu territòri es encara plan mai reduch e lo futur de l’espècia es brica segur pr’amor de cèrtas malautiás mas tanben per l’òme, la sieuna pièger menaça.
Çò de pus tipic de l’antilòp saiga es la sieuna trompa al nas, qu’utiliza pas per beire d’aiga cossí pensavan los ancians cronicaires grècs, mas per refrejar o rescaufar l’aire que li arriba als palmons. Car l’estèpa es un environament que, segon la sason, pòt aver una diferéncia de temperaturas estonanta (40ºC a l’estiu mas -40ºC en ivèrn). Sens aquela trompa, l’antilòp saiga moririá de calor a l’estiu o de freg a l’ivèrn. Mas amb aquela, l’aire dintra dins lo sieu cors mai fresc o mai caud segon la sason e ajuda l’antilòp a subreviure plan en aquel environament tant extrèm.
L’antilòp saiga encara es plan secutat e aucit per de braconaires uèi lo jorn pr’amor que la medecina tradicionala chinesa causiguèt qu’aver las sieunas banas èra melhor ara que i a pas pus gaire rinocèros. E ne son aucits de milièrs cada annada pr’amor del naut prètz de las meteissas (100 $/bana) al mercat negre chinés.
La bana de l’antilòp saiga es unica. A forma d’escargòlh e pòdon arribar plan als 0,8 m de longor. Sonque n’an los mascles e pòdon pesar mai de 60 Kg. Aquelas banas e èsser màger lo mascle que la feme es, a mai d’una trompa comuna en ambdós sèxes, caracteristica de l’espècia.
Un antilòp estonant
L’antilòp saiga es un mamifèr estonant. Pòt viure de mejana fins a 6 ans e viu dins de tropèls a l’estèpa d’Asia centrala. Lo ritme del sieu nomadisme permanent demòra demostrat quand los etològs confirman que los pichons grops d’antilòp saiga (mai que mai un mascle e divèrsas femèlas e los pichons) pòt marchar plan a travèrs de mai de 100 Km de biais jornalièr. L’antilòp saiga sap nadar plan e quora es secutat per de lops, los sols predators que pòdon l’atacar uèi lo jorn franc de l’òme, la sieuna estonanta velocitat (que pòt arribar a mai de 100 km/h pendent pauc de temps) es çò que permetèt la subrevivéncia de l’espècia los darrièrs desenats de milièrs d’ans.
La sieuna istòria es plan trista pr’amor que, fins al sègle XVIII encara i avián de tropèls gigantasses d’antilòps saiga a la Mar Negra e las sieunas migracions arribavan fins a China. Dempuèi la decada de 1920 l’espècia patiguèt un secutament òrre pr’amor dels braconaires. Totun, lo govèrn sovietic protegiguèt plan l’espècia e en 1950 i aviá mai de 2 milions d’especimèns.
En 1991, quora l’Union Sovietica daissèt d’existir, l’antilòp saiga tornèt a èsser caçat e aperaquí lo començament del sègle XXI sonque ne demoravan 50.000 individús. Dempuèi alara los govèrns de Russia (ont ja sonque n’i a en una sola província), de Cazacstan e de Mongòlia trabalhèron amassa per assajar de salvar l’espècia. Uèi, en 2024, i a un pauc mai d’1,3 milions d’especimèns, mas la situacion encara es plan critica pr’amor de las malautiás bacterianas mortalas que patís aquela espècia.
D’efièch, los cercaires encara dobtan sus perqué aquel antilòp tan resistent patís aquel tipe de malautiás qu’aucisson lo 100% dels tropèls en sonque qualcunes jorns e pro. Los scientifics encara assajan d’o comprene e, pr’amor d’aquò, nonmàs pòdon salvar l’espècia en tot luchar contra los braconaires.
Un autre trach biologic de l’antilòp saiga es lo biais usat per l’animal per crosar l’estèpa, car usa ambedoas pautas d’un costat primièr, e las autras doas pautas de l’autre costat aprés, per caminar. Aquel tipe de marcha, malgrat que pòt semblar plan artificial e rar, es un dels melhors que i pòt aver en la natura, car ajuda plan a reduire l’energia despensada e sauvar d’energia en un clima plan ostil.
L’antilòp saiga arriba als 80 cm de nautor sens las banas e pòt pesar tre 24 e 51 Kg. Las banas del mascle son de color jaune e pòdon arribar a mai de 30 cm de longor. Los mascles demòran tot l’an dins un grop reduch de femes e joves. Quora comença la migracion annadièra de la prima, de milièrs de grops s’amassan per la començar. Tanben los mascles, que començan a luchar entre eles pr’amor del zèl de las femes e lor drech a ganhar un grop de femèlas (çò de pus abitual es entre 1 e 10, mas que tanben pòt arribar a pus de 50).
La lucha entre mascles es dura e òrra. Las banas de l’antilòp saiga (qu’atanben pòt usar per atacar d’umans se pensa qu’es menaçat) son poderosas e es plan comun veire de mascles plan nafrats e tanplan mòrts pr’amor d’aquelas salvatges luchas.
L’antilòp saiga es un antilòp que patís lo zèl fins a dos còps l’an, l’un comença en abril e l’altre en octubre-novembre segon la region. Lo zèl demòra sonque qualcunes jorns e la gestacion tanben es plan rapida, amb fins a 147 jorns. D’efièch, e amassa amb lo dik-dik african, l’antilòp saiga es la sola espècia d’antilòp que pòt aténher la maduretat sexuala (las femèlas) amb sonque 8 meses de vida. E lo primièr còp que las femes an de pichons, çò de pus abitual alara es n’aver dos, un mascle e una femèla al còp. Aquò poiriá explicar tanben lo ritme de recuperacion estonant d’aquela espècia.
Son d’antilòps que demòran totjorn en terren dubèrt e qu’aiman brica ni las montanhas nimai los paisatges barrats, pr’amor d’una migracion permanenta, que salva sovent l’espècia pr’amor que milièrs d’especimèns d’antilòp saiga fugisson lo freg o encara la calor.
Fins fa gaire se podián trapar d’antilòps saiga dempuèi Canadà fins a China per tot Eurasia e America. Foguèt un animal tipic de la darrièra glaciacion car lo registre fossil confirma totjorn que, quan i a de rèstas fossilas arqueologicas d’antilòp saiga, lo freg èra gigantàs.
En 1976 una tòca de cercaires descobriguèt en Yukon, Canadà, dins una cauna centenars d’esqueletas d’antilòp saiga que i moriguèron fa 13.000 ans. Un còp dins, pr’amor que fugissián del freg, poguèron pas pus sortir pr’amor del glaç de la dintrada. E moriguèt tot lo grop. La cauna de Bluefish venguèt alavètz celèbra pr’amor d’aquel episòdi natural tan extraordinàri.
Una espècia plan menaçada
Es verai que los govèrns regionals assagèron d’arrestar lo comèrci illegal de banas d’antilòp saiga. Tanben es vertat qu’aquel venguèt mendre e que, uèi, i a pas pus los chaples de milièrs d’especimèns que i aviá fins fa gaire. Totun, l’espècia es arribada a una situacion critica pr’amor del meteis reduch nombre d’animals que ne demòran.
Es una espècia plan menaçada per diversas malautiás bacterianas restacadas amb l’estèpa. Se i a un episodi zootic quand i a milions d’animals aquò es pas res. Se sonque ne demòran mens de 50.000 (cossí passèt en 2002) la mòrt de tota l’espècia pòt arribar d’un jorn a l’autre.
Aquò es un prètzfach qu’estona la comunautat etologica e los aimants dels animals, pr’amor que, fins ara, foguèt trapat pas cap vaccin per salvar l’espècia. Lo nombre d’individús total d’antilòps saiga al mond venguèt tan reduch que sonque qualcunas malautiás pòdon ja escantir totalament l’espècia e aquò es plan dangierós.
Mas benlèu los esfòrces governamentals regionals capitaràn. Una tòca politica actuala es crear de pargues dubèrts amb d’animals preïstorics d’epòca, dont lo caval de Przewalski mas atanben l’antilòp saiga. Per poder o far cal salvar l’espècia per puèi n’exportar centenars o benlèu milièrs d’especimèns a d’autres païses o províncias russas.
Aquò, malgrat l’egoïsme uman pr’amor de l’argent, tanben pòt èsser positiu per aquela bèla e unica espècia d’antilòp saiga. Arrestar de biais definitiu los braconaires e la cresença absurda chinesa sus la bana de l’antilòp saiga seriá tanben una autra tòca importanta. Sonque atal sobreviurà pendent lo futur una de las espècias preïstoricas pus estonantas d’Asia: l’antilòp saiga.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
