Al mond i a sonque quatre espècias de primats plan restacats a nòstra espècia pr’amor de la sieuna morfologia e costumas. Doas demòran en Africa. Aquò menèt a fòrça cercaires a afirmar que lo brèç de l’òme foguèt aquel continent. Totun, la descobèrta de doas espècias mai de primats en Asia trinquèt aquela idèa. Parlam dels orangotans e dels gibons.
Lo gibon (Hylobatidae) es una familha de primats que, pr’amor de la sieuna forma de locomocion arboricòla es la pus desseparada de las autras espècias de primat. I a fins a quatre genres de gibon, agrupats segon lo nombre de cromosòmas; lo genre Hylobates, Hoolock, Nomascus e Symphalangus. Totes an un cap redond e pichon e fòrça pelatge.
Lo gibon es un primat plan adaptat a la sèlva tropicala e subtropicala asiatica. Lo sieu mòde de locomocion – e aquò es çò que fa del gibon un primat unic a la planeta – es la braquiacion, çò es sautar de branca en branca d’un biais estonant, pr’amor de la distància dels sauts e la sieuna velocitat.
Per poder aquò far, lo gibon a una caracteristica morfologica plan especiala: los sieus braces an una longor gaireben lo doble que la de las cambas. Lo sieu còrs pòt aténher fins a 90 cm de naut (pas la màger espècia). Tanben es lo sol primat que pòt caminar sonque amb aquelas.
La sieuna alimentacion basica es vegetala e aquò inclutz de fuèlhas mas tanben de frucha. Se pòt dire, fin finala, e malgrat tot aquò, qu’es un vertadièr omnivòr, car tanben manja d’insèctes, d’ausèls e d’uòus.
Un primat en dangièr
L’abitat actual del gibon s’espandís entre China, Birmania, Vietnam, Laos e Cambòtja. Es un primat social, malgrat que la granda majoritat de gibons demòran al long de tota la sieuna vida sonque amb la sieuna familha e pro. E defendon lor territòri (lo mascle mas tanben la femèla) amb de crits que pòdon èser ausits a granda distància.
La velocitat de desplaçament del gibon es tras qu’ordinària. Pòdon arribar als 56 Km/h sus d’arbres situats a una mejana d’entre 15 e 60 mètres de nautor.
Restacats amb d’autres primats son relativament pichons. Son pas nuechencs, e la pièger menaça que patisson, uèi lo jorn, es, coma d’abituda, nòstra espècia, pr’amor de la desforestacion. D’efièch, aquesta provòca l’isolament dels grops de gibons e una perda de diversitat genetica que poiriá menar lèu aquel grop d’espècias a l’escantiment.
Demòran a la sèlva, mas aquesta déu èsser gaire nauta. La majoritat dels grops de gibons son formats per un mascle e una femèla amb un o dos filhs. L’ancessor dels gibons foguèt Dendropithecus, que demorèt en Africa fa aperaquí entre 20 e 17 milion d’ans. D’ailà, los sieus descendents sortiguèron d’aquel continent e s’espandiguèron fins al sud-èst asiatic, ont evolucionèron en tot i trapar un abitat ideal.
De totas las espècias de gibon actualas (benlèu al passat n’i aguèt mai), lo conegut Siamang (S. Syndactylus) es la màger, amb fins a 1,5 m de nautor, un còrs de fins a 90 cm de longor e un pés de fins a 13 Kg. Cap espècia de gibon patís dimorfisme sexual nimai a coa.
Un biais de diferenciar las espècias de gibon es lo pelatge, que depend, mai que mai, del sèxe e l’edat del gibon. Qualcunas son negras, d’autras grisas, brunas o blancas e qualcunas encara, an de tacas d’una color pas tant escur,a e sovent se pòt pensar que son de femèlas.
Qualcunas espècias de gibon, en mai d’aquò, an un sac al còl, que pòt èsser conflat e qu’ajuda lo primat a cridar de biais estonant, car son de crits plan aguts e que pòdon èsser ausits a granda distància.
Un animal territorial
Lo gibon es un primat fòrça territorial. Defendon lo territòri (màger o mendre segon l’espècia) amb de crits estonants que pòdon èsser ausits a mai d’un quilomètre de distància. Quora trapan un estrangièr cridan plan, fins que l’animal se’n va. D’un autre costat, los mascles tanben cridan plan quand cercan una femèla.
Son d’animals monogàms. Quora un gibon trapa una femèla, l’abandonarà pas jamai e viurà amassa amb ela fins a la sieuna mòrt. Los gibons que demòran solitaris es pr’amor que son d’especimèns joves, que cercan un nòu territòri desparièr del territòri mairal e qu’encara an pas format un parelh.
Lo territòri del gibon pòt s’espandir entre 1 e 6 quilomètres. Pòdon arribar a se desplaçar, segon l’espècia, fins a 1.500 mètres jornalièrs. Lo gibon de mans blancas, totun, pòt arribar a aver un territòri de fins a 0,16 quilomètres cairats. Lo gibon argentat, per contra, arriba a 0,17 quilomètres cairats e lo hoolock occidental fins a 0,45 quilomètres cairats.
Malgrat qu’es un primat plan territorial, es rar veire cap lucha entre de gibons. Amb lors crits n’i a pro per aluenhar la menaça d’un autre gibon. Se amb aquò n’i a pas pro, sautan plan sus los arbres en tot trincar de brancas. Uèi lo jorn lo gibon s’espandís entre China e Cambòtja e a pas cap predator natural franc de l’òme.
Malgrat que la majoritat dels còps se noirisson de frucha e de fuèlhas, tanben manjan d’invertebrats, que pòdon arribar fins al 10 % de la dièta. Demòran totjorn sus d’arbres. Totun, i a de còps que tanben pòdon baissar sul sòl. Alavètz usan los braces per aver mai d’equilibri, car la sieuna forma de locomocion sul sòl es bipèda e drecha.
Lo gibon, pasmens, a la braquiacion coma forma abituala de locomocion. Pòdon sautar plan mai de tres mètres (lo recòrd foguèt confirmat amb de sauts de mai de 8 mètres).
Pas gaire descendéncia
La taxa reproductiva dels gibons es gaire nauta, car an un pichon sonque un còp cada 2 o 3 ans. Lo zèl de la femèla pòt arribar a durar fins a un mes segon l’espècia. Puèi, la gestacion demòra fins a 7,5 meses. Lo pichonèl gibon demorarà abraçat a la siuena maire dempuèi la naissença e pòt demorar aital fins als 2 ans de vida.
La maire balharà de lach al jove gibon fins als 18 meses, malgrat que lo gibon, de mejana, arriba pas a la maduretat sexuala fins als 8 o 9 ans de vida. Segon l’espècia pòt viure fins a 45 ans a la sèlva.
Fins fa gaire l’abitat del gibon s’espandissiá dempuèi Índia (lo flume Bramapotra) e fins al flume Jaune, en China –d’aquò fa sonque 1.000 ans-. Uèi es pus reduch, e gaireben i a pas de gibons pr’amor de la desforestacion, la pièger menaça que pòdon patir totas las espècias de gibon.
D’efièch, lo gibon argentat (Hylobates moloch) sonque demòra en lo 2% de çò que foguèt lo sieu abitat tradicional e, pr’amor d’aquò, se cre que sonque ne demòran aperaquí 250 individús e pro. Pr’amor d’aquò es classificat coma un mamifèr plan pròche a l’escantiment final, çò que seriá òrre, car es atanben un cosin luenhan de nòstra espècia.
Encara i a cèrtas regions ont lo gibon es caçat per èsser manjat per l’òme. La sieuna carn e pèl son tanplan vendudas al mercat chinés de medecina tradicionala. D’autras menaças actualas, malgrat que la pus importanta siá la desforestacion, son la captura de gibons per los vendre a de pargues zoologics de tota la planeta.
I a de cercaires que defendon la sieuna proteccion legala pr’amor que son de primats, e doncas, de mamifèrs plan intelligents. Totun, defensar una espècia deuriá pas aver l’intelligéncia coma basa. Alara totas las espècias pas intelligentas deurián èsser caçadas fins a l’escantiment final ?
Nosautres pensam qu’èsser un dels quatre primats que i a uèi encara a la Tèrra ne deuriá èsser pro. Encara mai, benlèu, pr’amor que los gibons son part de la familha evolutiva (malgrat que luenha) dels umans. Se disèm qu’es brica moral (e illegal) aucir un uman, cal pensar tanben qu’aucir o destruïre un territòri amb de sèlva tropicala tanpauc es brica moral (e deuriá èsser ja, uèi, illegal). Car al sud-èst asiatic encara i a los darrièrs primats qu’usan la braquiacion e qu’un còp, fa milions d’ans, benlèu aguèron lo meteis ancessor qu’avèm totes los umans del mond.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
