“Trabalham de nuèch, aquò va sens dire, que nos fisam pas dels òmes. Dins lo temps, lo pòble vibre, cugèrem perir per la man dels òmes, que nos faguèretz, de contunh, una vergonha, amb la guèrra de trenta mila ans o mai, per vos far de tòca, de perfums, de mantèls, de cotèls, de cisèls… e per nos manjar, quand ne virava”. Amb aquelas paraulas parlèt, ja fa mai de 40 annadas lo grand escrivan occitan Joan de Cantalausa dels vibres a Hóu, L’òme !
Urosament l’òme cambièt la sieuna conducha pendent los darrièrs 50 o 70 ans e, uèi, la situacion del vibre o castòr es tota una autra. Es protegit per lei a Canadà, Estats Units e Mèxic e òm lo considèra pas en dangièr. D’efièch, e pr’amor d’aquò, uèi i a milions de vibres a America del nòrd. En d’autres luòcs, ont foguèt menat per l’òme aprés la guèrra mondiala, encara es considerat coma una “vertadièra menaça naturala”.
Lo vibre o castòr es un rosegaire semiaquatic tipic del paisatge amb de bòsc american (car se i a pas d’arbres per bastir de paissièras i a pas jamai de vibres). La sieuna morfologia es tanben caracteristica pr’amor de las sieunas largas coas platas, las sieunas patas posterioras e las grandas dents qu’utilizan per copar los arbres. E la sieuna intelligéncia a l’ora de bastir de restancas naturalas tanben fan d’aqueste mamifèr un dels pus engenhoses.
La familha dels Castoridae (e dins d’aquela lo genre del vibre (Castor canadensis) perdèt totas las sieunas espècias franc de doas: lo vibre american e lo vibre europèu (Castor fiber). Fins fa pas gaire òm pensava qu’apertenián a la quita espècia. Totun, divèrsas analisis geneticas realizadas pendent la decada de 1970 confirmèt qu’apartenon a doas espècias desparièras pr’amor de la diferéncia de cromosòmas qu’an.
Cosssí que siá, es un rosegaire que demòra sonque a l’emisfèri nòrd, çò es America del nòrd e Euròpa e Asia. La siá situacion tanben es diferenta en America, qu’es fòrça mai bona pr’amor dels divèrses desenats de milions d’especimèns que i a en aquel continent. A mai, las pròprias administracions localas e estatalas usan de castòrs per bastir un melhor environament natural. Per aquò far liberan de vibres en d’airals ont es plan malaisit d’i arribar.
Los vibres son plan coneguts per la sieuna abilitat a l’ora de bastir de paissièras als rius e flumes e tanben per bastir los sieus ostals de fusta (nomenats tutas). A mai, tanben bastisson de canals per i menar los arbres copats que pòdon arribar a far divèrses centenats de mètres de longor. Pr’amor de tot aquò, los indigènas americans totjorn pensèron qu’èra una animal plan intelligent e lo nomentèron “lo pòble vibre”.
De vertadièrs engenhaires
L’unitat basica del vibre es la familha. Dins cada territòri marcat pel paire o la maire i a una o mai restancas e una o maitas tutas dins l’aiga amb de tunèls per dintrar mas tanben per fugir, se arriba l’ora, e i a un predator. La capacitat tecnica dels vibres es doncas estonant car òm pòt los considerar de vertadièrs arquitectes de la natura. Pasmens, çò que fan es pas aprés dels autres. Uèi lo jorn divèrses estudis confirmèron qu’es fach sonque per instint, car a Euròpa, de nòvas populacions de vibres bastisson de restancas d’un biais parièr sens o aver espepissat jamai abans d’autres especimèns.
Lo vibre aperten als Castorimorfa, un sosgenre ont tanben i a de cangarós e de mirgas. Los vibres actuals son las soletas espècias que demòran uèi de la familha dels Castoridae. L’origina d’aqueste tipe d’animals foguèt America. Pendent l’Oligocèn arribèt a Euròpa, çò es fa mai de 33 milions d’ans, un dels sieus ancessors pus ancians; Troguntherium, del còp qu’en America i aviá lo Castoroïdes, un gigant que podiá plan aténher los 2,2 mètres de longor e pesar mai de 125 Kg.
Puèi, lo genre Castor aguèt coma origina Eurasia. Fa 12 milions d’ans, òm tròba Castor neglectus, que tornèt a crosar l’Estrech de Bering mas ara vèrs America. Fins fa pas gaire òm ne cacèt de milions pr’amor de la sieuna tras que bona forradura e tanben pr’amor que i aviá la cresença qu’èra un animal que destrusiá lo bòsc en tot copar tants arbres (ne pòt talhar fins a 300 un solet especimèn de manièra annadièra). Uèi, totun, foguèt demostrat que, se un ecosistèma a de castòrs, la qualitat environamentala es plan nauta car las bastidas dels vibres ajudan plan l’environament e desenats d’espècias animalas reviscòlan al luòc (e tanben vegetalas) pr’amor dels paluns que naisson coma resulta d’aquelas paissièras, d’aiga pus clara e un contraròtle pus eficaç de las inundacions als territòris ont i a de vibres.
Los indigènas americans aimavan e admiravan plan los vibres. Malgrat qu’èra tanben caçat n’i aviá desenats de milions e òm ne profechava la pèl mas tanben los òsses e la carn (qu’a fòrça mai calorias que la d’autres mamifèrs). Los Haida pensavan que la Femna-Vibre ne foguèt l’ancessora, los Cree que bastiguèron una paissièra gigantassa pendent lo temps preïstoric qu’inondèt tota la planeta. Los Lakota encara, cresián qu’una femna fugiguèt del sieu marit sonque amb l’ajuda d’un vibre.
Mas l’arribada des europèus a America ne provoquèt, dempuèi lo sègle XVI, la caça sens contraròtle e la populacion americana de vibres declinèt e plan pendent los sègles XVII, XVIII e fins a començament del sègle XX. Sonque una entrepresa, la Companhiá de la Baia d’Hudson, ne cacet a l’epòca mai de 150 000 cada an. Urosament, uèi i a pas pus cap comèrci de pèls animalas a nivèl mondial. E es pr’açò que la situacion de l’espècia es bona (òm pensa que n’i poiriá aver entre 20 e 30 milions d’especimèns) malgrat que pièger qu’abans de l’an 1500 (ne poirián aver mai de 60 milions abans de l’òme blanc).
Una capacitat reproductiva estonanta
I a de cercaires qu’afirman que la vida naturala dels vibres finís aperaquí los 20 ans. D’autres encara dison que çò de mai normal es viure sonque 10 annadas. Mas una vibre femèla adulta pòt èsser premanida per copular amb un mascle entre dos e quatre còps de biais annadièr. E cada còp pòt aver fins a quatre pichonèls. Aquò vòl dire qu’una soleta parelha de vibres pòt daissar plan una populacion de mai de 40 vibres sonque en un an. Es aital cossí òm explica la bona santat del vibre american, un fach brica comun entre mamifèrs uèi lo jorn.
Lo vibre es lo segond rosegaire mai grand de la planeta aprés lo capibara. Es un mamifèr monogam, çò que vòl dire que la parelha es per totjorn. Pasmens, se un dels dos vibres morís l’autre cercarà lèu una nòva parelha. La femèla es receptiva entre desembre e genièr e cada sason pòt venir fertila fins a quatre còps (lo cicle demòra sonque un jorn). La copula se debana dins l’aiga e pòt arribar a demorar fins a tres minutas. La gestacion demòra aperaquí 111 jorns e los pichons ja naisson amb de forradura. Un an aprés ja bastisson de restancas amb los adultes e son sexualament madurs entre 2 e 3 ans aprés. Puèi se n’anaràn a cercar un nòu territòri e bastir una nòva colonia de la nacion castòra.
Pr’amor de tot aquò un grop de vibres serà fach dels parents e los filhs dels darrièrs dos o tres ans. I a fòrça predators que vòlon los caçar mas la sieuna tuta artificiala (e ont sonque s’i pòt dintrar per dejós de l’aiga) e sustot las dents incisivas dels vibres entraïnan un nivèl de reproduccion plan naut e una mortalitat naturala amb un nivèl plan bas (franc de l’òme quand lo caça, de segur). Lo territòri d’un grop de vibres pòt far entre 1 e 7 quilomètres de longor al long d’un riu, flume o lac.
La tòca basica d’un grop de vibres a l’ora de bastir una o mai paissièras es crear un territòri segur ont trobar refugi dels predators que pòdon, gaireben mai, pr’amor de l’aiga, dintrar dins la tuta artificiala de fusta bastida pels castòrs e qu’es son ostal. Pr’açò la restanca es totjorn susvelhada e suenhada; se i a un accident cal tornar la bastir tota e lèu lèu. La pròpria vida dels membres del grop ne depend.
La paissièra bastida pels vibres, vertadièra òbra d’engenh animal, es facha pas sonque amb de fusta. Tanben utilizan de pèiras e de fanga. Se foguèsse pas aital poirián pas arrestar al 100% lo corrent de l’aiga. La tuta de fusta (om poiriá plan tanben dire cabana) ont demòra la familha de vibres es, a mai d’aquò, un luòc segur ont viure mas tanben ont i menar de noiridura per l’ivèrn, sustot pels joves, car los adultes manjan pas gaire pendent aquela sason.
La dièta del vibre es totalament vegetala, de raïsses, de frucha del bòsc, de peras e de pomas salvatjas, d’aglands, de castanhas e tanben de fuèlhas e d’èrba. Pasmens, lor noiridura principala son los pròpris arbres car ne manjan e plan lor escòrça e tanplan de brancas mejanas e pichonas. Los arbres preferits pels vibres son los salzes e d’albars. E se n’an tròp es menat tot dins la cabana naturala per la sason mai freda.
Val pas dire que, pendent l’ivèrn, es quand la tuta dels vibres es lo luòc mai segur ont demorar. Sonque abitan a l’emisfèri nòrd de la planeta, en de regions ont, durant l’ivèrn, i a de glaç. A America l’aiga glaçada arrèsta encara mai l’arribada de predators naturals coma d’orses, pumas, coiòts o lops. Totun, e pr’amor que son pas d’animals nomadas, tanben entraïnèt lo chaple uman dels darrièrs sègles car èra plan aisit de los trapar.
E encara qu’un vibre foguèsse trobat en defòra de l’aiga per un predator d’animals pas tròp grands, coma de lops, de renards o de coiòts, pòdon patir un vertadièr problèma grèu se decidisson atacar lo vibre. Las dents ponchudas d’aqueste rosegaire son plan dangierosas e, la majoritat dels còps, poiriá venir que lo predator foguèsse greument nafrat e pas lo vibre.
Un mamifèr brica comun
Fòrça cercaires afirmèron que lo vibre es un rosegaire plan intelligent. Mas es pas tant intelligent coma aquò. Pendent de sègles òm pensèt que podián dirigir l’arbre quand èra copat a l’ora de tombar. Uèi òm sap qu’aquò es pas vertat e i a de còps que lo vibre morís jos l’arbre tombat pr’amor qu’es pas esperada aquela direccion. Cossí que siá la resulta, lo vibre pòt copar un arbre adulte en solament qualqu’unas oras e pòt bastir tanben una cauna de fusta nòva per viure en sonque dos jorns. E tot aquò es fach de biais nuechenc, car, coma diguèt Cantalausa, foguèt caçat e mòrt pels umans pendent de milièrs d’annadas. E aquò provoquèt un animal de costumas nuechencas.
Lo vibre prend de brancas amb las pautas anterioras cossí fa l’òme amb las mans. E mena la fusta mai longa amb l’ajuda d’un o mai canals d’aiga bastits tanben pels vibres. Es pas causalitat que la fin d’aqueles canals siá totjorn lo flume o lac, prèp de la paissièra. Es un biais rapid d’usar de fusta luenhana.
I a de cercaires qu’afirman que quand i a pas d’arbres bastisson de caunas naturalas amb de tèrra, pèiras e pichonèlas brancas de plantas. Çò de segur es que quand una parelha de vibres arriba a un nòu territòri bastisson lor paissièra e lor cauna lèu e aquò ajuda plan l’environament: la region aurà mens secadas car i a totjorn d’aiga. I aurà mens inondacions e doncas plan mens erosion. Mas tanben arribaràn tota sòrta de nòus insèctes aqüatics, i creisseràn nòvas plantas (qu’an mai de luòc per créisser pr’amor que lo bòsc demeniguèt), d’anfibians e tanben d’aucèls e de mamifèrs.
Un airal amb de vibres pòt venir doncas un vertadièr paradís environamental; lo peissum i pòt demorar sens s’inquietar pel corrent d’aiga e se reproduirà d’un biais plan mai aisit. I tornaràn de plantas aqüaticas e provocaràn la creissença e espandida de prats al torn del flume o riu ont i a de vibres.
Uèi, urosament, l’òme coneis ja totes los beneficis environamentals entraïnats pels vibres. E son estats protegits legislativament. L’espècia reviscolèt los darrièrs tempses e franc de cèrts luòcs coma la Patagonia, es plan aimat e admirat. Nosautres sonque podèm veire amb bons uèlhs aquel reagir uman e celebrar l’espandiment dels vibres coma un pichon miracle (del vibre mas tanben dels umans) en un mond ont la natura es totjorn menaçada per nòstra espècia. Longa vida als vibres.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
