ETH PALEOCÈN
Hè 65 milions d’annades queiguec eth meteòr Chicxulub sus Yucatan e moric ua epòca, un mon, ua planeta sancera. Mès tanben ne neishec ua auta. Que damb eth pas deth temps vierie mès e mès eth nòste mon, era epòca que nosati, es mamifèrs, auem coneishut. Pr’amor que, maugrat que se produsic era extincion generau des dinosaures, tanben cau rebrembar que siguec quan passèc er espandiment generau des mamifèrs. E açò passèc pendent eth Paleocèn.
Aquera epòca, que passèc entre hè 65 e 55 milions d’annades, siguec eth començament dera edat cenozoica o edat actuau. Es continents contunhèren eth sòn movement pr’amor que Gondwana contunhèc de separar-se. Atau, America deth Sud ère ja ua isla gigantassa, totaument separada des auti continents, e damb ua fauna pròpria e particulara. D’un aute costat, Africa, Índia e Austràlia tanben se separèren encara mès. Austràlia arribèc geograficament a un lòc fòrça pròp dera Antartida. Eth nivèu dera mar queiguec de manèra generau e i aueren mès e mès espandides de naues tèrres.
Ena mar, gasteropòds e molluscs substituïren es ammonites e neisheren naui tipes d’eriçon de mar. Sense mosasaures, ictiosaures o plesiosaures, neisheren e se desvolopèren fòrça naues espècies de predators. E naues espècies de làmia giganta comencèren a espandir-se per toti es oceans.
Er espandiment des mamifèrs
Tres grops diferents de mamifèrs comencèren a espandir-se mès e mès: monotremes, marsupiaus e placentaris. Es prumèrs mamifèrs contunhèren d’èster insectivòrs, com es eriçons e es musaranhes mès d’auti desvolopèren era tàctica deth vòl com es arrates-caudes. Non viuien lonh des prumèrs primats qu’auien era talha d’un esquiròu e que demorauen sus es arbes.
Es mamifèrs donques s’espandiren fòrça laguens un mon sense dinosaures: n’i auec insectivòrs mès tanben carronhaires e tanben erbivòrs. Bèri uns èren mamifèrs rapids e d’auti lents. Es barylambda, qu’èren com petitons shivaus, hugien alavetz des creodonts, es prumèrs petiti carnivòrs e qu’auien ua talha com era d’ua marta.
Monotrèmes com er os hormiguèr e er ornitorrinc qu’encara ponien ueus sigueren es prumèrs mamifèrs que neisheren ja pendent eth Cretacèu. Dempús arribèren es marsupiaus, qu’an bosses intèrnes tàs petitons.
Tot açò enquiath neishement d’un tresau grop de mamifèrs mès modèrn: auien placenta intèrna tàs petitons. Es recent neishudi auien, atau, mès escadences entà subervíuer. Auien tanben sang cauda, e es sòns petitons neishien ja fòrça desvolopadi, non com es audèths. E mès e mès espècies de mamifèrs desvolopèren aqueres caracteristiques enquia conquistar totaument era planeta.
Aué i a mès de 4 000 espècies de mamifèrs diferentes, que pòden víuer en toti es ecosistèmes dera planeta. Era Tèrra tanben poirie èster nomentada era planeta des mamifèrs pr’amor que pòden víuer en er aire, era tèrra e tanben era aigua. E aquera conquista, era des mamifèrs, passèc ara hè 55 milions d’annades. Quan i auec eth Paleocèn.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
