ETH CRETACÈU

Pendent eth Cretacèu (entre ara hè 144 e 65 milions d’annades) contunhèc eth procès de separacion des continents. Er ocean Atlantic venguec mès ample e America deth Sud se separèc encara mès d’Africa. Índia e Austràlia tanben vengueren d’isles  gigantes. E era majoritat de çò qu’aué ei Euròpa se trapèc jos era aigua. Fin finau, un meteòr queiguec sus Yucatan e provoquèc ua des extincions mès granes dera planeta e era fin deth reiaume des dinosaures.

Era mar contunhèc d’èster cauda e pòc prigonda. Es amonites vengueren mès e mès rares. Totun, es belemnites vengueren mès abituaus. Reptils predators marins coma es ictiosaures e es plesiosaures tanben s’espandiren. E neisheren espècies orribles com Elasmosaurus e Mosasaurus, predators gigants. E espècies de tortugues gigantes com Archelon (4 mètres) comencèren a caçar laguens era mar.

Eth mon des audèths venguec mès comun. Dempús Archeopteryx apareisheren naues espècies com Hesperonis (predator marin). Ichtyornis siguec tanben ua des espècies insectivòres mès importantes.

Es plantes de flor e un nau tipe de pollèn evolucionèren fòrça, damb era ajuda des insèctes. Aué n’i a 250 000 espècies diferentes. E sonque 50 000 espècies d’autes tipes de plantes sense flor. Aqueth mon de vegetacion ajudèc fòrça es grans animaus terrèstres a evolucionar: naues espècies de dinosaures, com es adrosaures, comencèren d’èster es erbivòrs dominants dera epòca. Milèrs de bandes s’espandiren per tot. Tanben cambièren d’autes espècies d’erbivòrs, com es estegosaures o encara Triceratòps, un des darrèrs ceratopsids que demorèren sus era Tèrra.

Pendent fòrça temps es cercaires pensauen qu’es crestes sus eth cap des adrosaures èren entà alendar laguens era aigua. Aué, se sap qu’èren utilizades entà hèr ressonar eth sòn crit e reclamar era atencion des femèles. Er escut des ceratopsids, d’un aute costat, ajudaue fòrça er animau a defensar-se, mès tanben a auer ua temperatura mès doça. Anquilosaurus, a mès d’açò, podie defensar-se fòrça ben damb era sua coa ossosa.

 Lutes sense fin

I auec, a mès d’açò, cèrtes espècies qu’utilizauen eth cap (fòrça protegit) entà lutar e guanhar femelhes , com Pachycephalosaurus. Èren dilhèu caçadi per tiranosaurids, que viuien en America deth Nòrd e Asia, e sigueren entre es predators mès grani dera planeta. Totun, aué se sap que non auien guaire longevitat pr’amor des accidents que patien quan atacauen es sues predes. Era sua vida que tanben siguec dura.

Eth cèu, a mès, ère plen de pterosaures de tota sòrta: Pteranodon ei eth mès celèbre, mès diuèrses espècies vengueren gigantasses, com Quetzalcoatlus, un des darrèrs e mès grani pterosaures que jamès i auec sus era planeta (6 mètres de longada per cada ala). Aguest e toti es autes pterosaures, dinosaures e reptils marins s’escandilhèren ena fin deth Cretacèu, quan un meteòr gigant queiguec sus Yucatan, ara hè 65 milions d’annades.

Aguesta ei era teoria mès espandida aué entà compréner era causa principau d’aquera grana extincion animau e vegetau. I a d’autes teories scientifiques, com ua menor temperatura globau, mès açò dilhèu siguec era consequéncia dera queiguda d’aqueth meteòr.

Era desaparicion deth Solei deth cèu pendent milions d’annades peth povàs deth meteòr aurie entraïnat qu’es mamifèrs mingèssen toti es ueus des dinosaures. I auec, ar encòp, ua mès grana activitat volcanica, qu’aucic encara mès espècies. Pòc dempús non i auie cap dinosaure gigant mès sus era Tèrra. E siguec alavetz que, pendent fin deth Cretacèu, començarie eth reiaume des mamifèrs.

Es prumèrs mamifèrs èren neishudi pendent eth Triassic ara hè aperaquí 200 milions d’ans. Èren petiti insectivòrs. Non evolucionèren guaire durant es 100 milions d’annades següentes. Quan es dinosaures comencèren a víer mès e mès rars apareisheren es mamifèrs monotrèmes, marsupiaus e placentaris. Des d’alavetz era planeta qu’ei des mamifèrs.

Hè temps es scientifics pensauen qu’eth meteòr que queiguec laguens era mar pròp de Yucatan aurie auut enquia 10 quilomètres de diamètre e aurie pesat fòrça mès de 10 tones. Eth cratèr provocat aurie auut aumens 100 km de diamètre. Eth cratèr real, totun,  siguec descorbit sonque en 1992. Hè 180 km de diamètre e se formèc hè 65 milions d’annades en Yucatan. Siguec, sense dobte, era causa principau dera fin deth reiaume des dinosaures e era edat deth Mesozoïc (edat mejana dera vida sus era Tèrra) e eth neishement e espandiment d’un nau mon, eth Cenozoïc, que comencèc ara hè 65 milions d’annades e que tanben ei coneishut damb eth nòm de Paleocèn.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita