ETH DEVONIAN

Eth Devonian siguec un periòde dera planeta damb chòcs constants entre continents enquia que i auec eth neishement d’un nau supercontinent qu’era sciéncia decidic nomentar com Laurasia. Deth còp qu’eth nivèu dera mar creishie mès e mès, tanben neisheren naues sèrres montanhoses, sustot en er èst d’America deth Nòrd e Euròpa occidentau. Maugrat tot aqueth caòs gigantàs, era evolucion creèc grani depauses de tèrra ròia pròp des mars, ath torn dera fin des arrius d’aquera epòca: dempús arribèren es prumèrs paluns situadi en es deltes d’aqueri arrius, lòc clau entath desvolopament des prumères formes de vida animau dehòra der ocean.

Eth Devonian poirie èster classat com un des periòdes dera istòria dera planeta que i auec mès cambiaments geologics e dilhèu tanben biologics. Enquia alavetz, sus era tèrra sonque i auie un lhet de pèira e sable. Mès, pòc a pòc, i comencèren a auer es prumères plantes. Ena fin d’aqueth periòde, eth clima venguec mès caud, es shuguères mès prigondes e era ploja mès fòrta. Eth nivèu dera mar tornèc a quèir e granes regions continentaus (Sibèria, China, Laurasia e Gondwana) vengueren desèrts gigantasi.

Laguens dera mar, es peishi contunhèren era sua evolucion. Es peishi sense dents dèren lòc a peishi damb dents e es prumèrs peishi damb esquelet, que non èren mès ua armadura d’uas: sigueren es ostracodèrms. Eth temps cambièc aqueri escuts d’uas en escates, aletes e mesures mès granes. Entre aqueri, que cau rebrembar Coccosteus, Actinoceras e Tomoceras, a mès de Phacops, un des fossils mès presents en es oceans d’aquera epòca.

 Es prumères làmies

Pendent milions d’annades un orrible predator marin de mès de 3 mètres de longada serie eth senhor des oceans deth Devonian, eth celèbre Dunkleosteous, qu’auie un cap massís e un endoesquelet qu’ajudaue a caçar predes que cap aute predator dera sua epòca podie caçar. E, prèp d’aqueth, es prumères làmies.

En tèrra, es prumères plantes, deth genre Rhyna, començauen a conquistar totis es continents. Auien arraïtzes e ua nautada d’aperaquí 17 cm, mès encara non auien huelhes. Èren psilofites, ancessores des hauguères e es plantes damb flor.

Lèu era vegetacion que i auie ath torn de lacs e arrius venguec mès e mès espandida e com que ja patien ua manca de lum e era luta entre es plantes ère orribla, neishec un nau tipe de planta damb un nau teishut , era husta, que podie, atau, hèr créisher mès nautes cèrtes plantes e donques guanhar era batalha dera superviuença. E, pòc dempús deth naishement dera husta, es plantes desvolopèren lèu es prumères huelhes planères.

Es prumères sèuves dera planeta neisheren alavetz, mès i auien quauques diferéncies damb es d’aué: es arbes èren sus arraïtzes aerianes, e era rusca non existie encara pr’amor qu’es arbes auien escates com es reptils.

Animaus com es aranhes (artropòds) tanben neisheren en eth Devonian, amassa damb escorpions marins gigants, qu’arribauen as 2 mètres de longada. Totun, i auec mens e mens oxigèn e calguec qu’es peishi gessessen entara superfícia entà alendar. Açò provoquèc milions d’annades dempús, peishi damb paumons, qu’evolucionarien vèrs es prumèrs anfibians. Siguec un procès fòrça malaisit, mès, fin finau, podèren marchar sus tèrra. Ichtyostega siguec un d’aqueri prumèrs anfibians que visquec pendent eth Devonian.

Era dralha dera evolucion auie hèt ja passes gigantasses quan toti es continents s’amassèren en sonque dus supercontinents que darien lòc a un nau periòde dera istòria dera vida ena Tèrra: eth Carbonifèr, hè 360 milions d’annades.

Era Redaccion

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita