ER ORDOVICIAN

Quan comencèc er Ordovician, hè mès de 500 milions d’annades, era majoritat des glacièrs dera epòca se honeren e eth nivèu dera mar creishec de manèra susprenenta. Es regions terrèstres, totun, èren situades en airaus tropicaus e pr’amor d’açò neisheren un sens nombre de naues espècies marines enes còstes continentaus.

Dempús, e pendent er començament deth Silurian, hè 438 milions d’annades, era aigua tornèc a retirar-se e era tèrra s’espandiguec. E maugrat açò siguec ua des darrères epòques marines mès espectaculares qu’era nòsta planeta jamès visquec. A mès d’açò, i aueren fòrça erupcions volcaniques e tanben tèrratrems que sigueren era origina des montanhes qu’encara aué demoren, es Orals russi, es montanhes escoceses e norvegianes e es Apalaches estatsunitencs.

Sigueren edats d’espècies fòrça diferentes deth Cambrian: i auien mès filtraires de noiridura com es crinoïdèus (esteles de mar damb coirasses que podien auer enquia 200 braci).

A mès d’açò, apareisheren es braquiopòdes e es graptòlits, espècies de nòms estranhs e formes encara mès estranhes. Era suspresa dera epòca sigueren es colonies d’estromatolits, qu’encara non se volien escandilhar (sigueren es prumèrs èsters viui que i auec ena planeta) e demorauen ath costat d’arqueociatides, laguens es escuelhs marins. Pròp d’aqueri, es prumères esponges de tota sòrta de mesures e formes. E tanben es coralhs.

Predators terribles tanben viuien laguens aqueres mars; es nautilides, ancessors des pofres e des calamars actuaus que nadauen ath costat des prumèri peishi. Aguesti non auien maishères e sonque chucauen era noiridura deth sòl marin. Lèu aurien, dempús d’evolucionar durant milions d’annades, dents e maishères.

 Peishi coirassats

Es ostracodèrmes sigueren peishi armats damb coirasses d’uas. Dempús arribèren es aletes e damb eres es prumèri peishi carnivòrs: es acantodis, damb boques gigantasses. Èren encara peishi de mesura petita mès heròtges, que podien atacar toti es auti animaus dera mar.

Era tèrra, devessida encara en un gran continent nomentat Gondwana e diuèrses parts que ne hugien, com Laurentia, Siberia, China deth Nòrd o Euròpa septentrionau, ère un lòc encara dur entà víuer. Eth paisatge èra pròp deth desèrt e eth vent e eth Solei fòrts. Encara non i auien plantes, que neisheren pendent era fin d’aguesta epòca, er Ordovician.

Algues de color ròi, verd e castanh colonizèren era còsta pendent milions d’annades e petits campairòus bastiren un solèr mès agradiu. Es prumères plantes se trobauen ath torn de lacs e paluns que lèu desvolopèren superfícies cerulianes (contra era secada), petits traucs laguens era cuticula entà chucar eth dioxid de carbòni e poder hèr era fotosintèsi e lençar dempús oxigèn.

Era prumèra vegetacion dera planeta Tèrra recebec eth nòm de plantes vasculares pr’amor que lèu desvolopèren arraïcs. Èren fòrça baishes e auien de besonh tostemps aigua. Era sua evolucion, totun, siguec rapida, e lèu se desvolopèren en futures plantes barrades laguens ua clòsca dura que podie èster amiada peth vent: son es prumères espòres, que permeteren ath mon des plantes espandir-se mès enlà de paluns e lacs e, ath còp, er unic testimòni que n’auem aué d’aquera flora. Totun, hè aperaquí 408 milions d’annades es continents tustèren laguens ua terribla catastròfa naturau que provocarie ua naua edat damb naues espècies animaus e plantes e, ara ja, eth neishement des prumèrs arbes; eth Devonian.

Era Redaccion

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita