ES PRUMÈRS MAMIFÈRS

Pendent era epòca jurassica, era edat classica, mès non unica, des dinosaures ena planeta, tanben i viueren mamifèrs Mès non er òme maugrat çò que se pòt pensar). De hèt, es prumèrs mamifèrs comencèren a aparéisher des dera edat anteriora, eth Triassic. Èren, totun, animaus petitons, que demorauen tota era sua vida en tot húger es gigants que controlauen era planeta, es dinosaures.

Es prumèrs mamifèrs sigueren donques animaus fòrça petiti, insectivòrs, qu’auien evolucionat des reptils damb caracteristiques de mamifèr, coma eth cinodont. E òc, donques ací auem ja ua petita e grana suspresa scientifica, pr’amor que nosati, e totes es autes espècies de mamifèrs que i a aué sus era Tèrra auem evolucionat des reptils.

Atau, e dauant ua epòca non guaire favorabla, es petiti mamifèrs arrestèren era sua evolucion en tot demorar de temps melhors. Mès açò sonque se debanarie damb era extincion des dinosaures aperaquí 146 milions d’annades dempús.

Es animaus qu’aueren un gran succès pendent eth Jurassic sigueren es dinosaures que, durant mès de 100 milions d’annades, evolucionèren fòrça, e i neisheren ua infinitat d’espècies. Dempús, s’espandiren per tot e viueren laguens toti es ecosistèmes, maugrat que non i auesse jamès cap espècia que demorèsse laguens de caunes, laguens era aigua tostemps, o que podesse volar.

I auec tota sòrta d’espècies de dinosaures: carnivòrs, tanben erbivòrs, petiti coma un esquirò e d’auti que pesauen mès que 15 elefants. N’i auec qüadrupèdes e d’auti bipèdes. N’i auec damb movements lents e d’auti que sigueren mès rapids qu’un campion atletic actuau.

Ua evolucion permanenta

Eth grop de dinosaures mès comun que demorèc durant era edat jurassica siguec eth des saurisquians (maluc de saurid). Quauqui d’aguesti evolucionèren encara vèrs d’animaus gigantassi coma es sauropòdes. Èren es dinosaures mès grani dera planeta e ena epòca deuien minjar huelhes d’arbes sens fin, dia e net, entà poder subervíuer. Laguens des sòns estomacs i auien centeats de pèires qu’ajudauen a hèr ua digestion permanenta.

Dempús arribèren dinosaures mès rapids, coma es adrosaurids (un pòc com es antilòps actuaus). Ath costat d’aquesti i auien es megalosaurids, que sigueren era familha mès ampla des grans dinosaures carnivòrs. Megalosaurus pesaue aperaquí ua tona e es sues dents provocauen era huguda de toti es auti dinosaures erbivòrs. Era sua preséncia siguec confirmada paleontologicament en America deth Nòrd, Madagascar e Euròpa.

Maugrat qu’es prumèrs megalosaurids sigueren petiti e non pesauen guaire, era sua evolucion amièc a gigants carnivòrs que podien atacar e nhacar fòrça toti es erbivòrs d’aquera epòca. Sonque damb es sues arpes eth perilh ère ja gran. E damb aqueri còths e maishères podien caçar lèu e aucir de manèra rapida tota sòrta de dinosaures.

Qüestions sense responsa

Maugrat qu’er estudi actuau dera paleontologia non se pòt associar damb era epòca que neishec aquera sciéncia (sègle XIX), era analisi prigonda des fossils non poirie jamès confirmar o refusar cèrtes qüestions qu’encara aué es cercaires discutissen. Quina color auien? Auien pèth? O plumes ? Auien plapes sus era pèth entà poder melhor amagar-se entre era vegetacion coma se passe aué entre es mamifèrs o es audèths?

Ei possible pensar que i auesse especimèns que n’auien, ath costat d’auti que podien auer ralhes coma es tigres. E sonque grani erbivòrs auien era color de pèth grisa coma es elefants aué. Mès non i a arren segur.

Mès malaisit encara ei trapar responses a qüestions mès complèxes: viuien en manades o solets? I a fossils que semblarien confirmar que fòrça espècies viuien en manades mès alavetz, com hègen espècies gigantasses com es sauropòdes entà non aucir es sons petiti qu’anauen damb eri ? Era logica soslinhe, a mès, que non coauen ueus, mès alavetz, es sons petiti podien seguir es adulti lèu-lèu?

Quina èra era sua velocitat? I auec bères espècies tanben coneishudes aué com dinosaures estruci que dilhèu sigueren es espècies mès rapides, e tanben i an fossils que confirmen que podien arribar as 50 km/h. D’auti dinosaures, com Apatosaurus, poirien marchar com es elefants d’aué, mès d’auti encara, com Brachiosaurus, que pesèc aperaquí 70 tones, non poirie caminar mès rapid que de 4 a 6 km/h.

Bèri uns auien ua talha enòrme, com Brachiosaurus, damb 23 mètres de longada. Mès i auec espècies encara fòrça mès longues e nautes. Es sòns crans e uassi, totun, èren fòrça leugèrs. Non es sues pautes, que pesauen fòrça e èren vertadères colomnes entar animau. I auec espècies qu’auien eth cran e eth cervèth com eth d’un shivau d’aué e d’auti encara, mès petiti, com eth d’un gat.

Totun, quin tipe de son emetien es dinosaures? Es fossils dilhèu jamès poiràn ajudar-mos damb açò. Ajudauen es sòns petiti quan èren parents? Dormien drets ? Quantes annades podien víuer? Es carnivòrs caçauen amassa en manades o isolats ?

Totun, enguan, en 2022, ne sabem fòrça mès qu’ena epòca de Richard Owen (1809-1892) que siguec eth prumèr scientific modèrn entà classar un animau (un fossil, segur) laguens un nau grop, Dinosauria. Es grani grops des dinosaures terrèstres sigueren es saurisquians (Diplodocus e Brachiosaurus mès tanben es terapòdes Allosaurus e Tyrannosaurus) e es ornitisquians (maluc d’audèth) com Hypsilophodon, Triceratops e Stegosaurus, mès tanben Pachycephalosaurus.

A mès, i a mès de 25 familhes diferentes entà classificar-los: coelosaurids, ornitomimosaurids, dromosaurids, psitacosaurids, etc. Era sua varietat siguec susprenenta com era sua dominacion dera planeta ath long de 140 milions d’annades. parlar-ne de manèra mès prigonda vò díder parlar-ne damb libes e d’enciclopèdies, aué fòrça abituaus.

Fin finau, quan eth mon jurassic acabèc, es dinosaures non s’extinguèren pr’amor qu’encara demorarien ena Tèrra 79 milions d’annades mès. E açò ei dit rapid. Sonque era queiguda d’un meteòr gigant ena region de Yucatán hè 65 milions d’annades aurie provocat era sua extincion finau e totau. Mès açò non se passèc en aquera epòca e donques non aperten ath mon jurassic mès a ua auta edat geologica dera planeta, non mens susprenenta, eth Cretacèu.

Era Redaccion

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita