I a milions e milions de persones ena planeta que desconeishen eth ròtle clau qu’an es arbes entara vida en mon: es arbes son es filtres mès grani der aire ena Tèrra e era sua importància ei vitau. Chuquen eth dioxid de carbòni entara atmosfèra. A mès, capturen es particules de contaminacion que i a en aire e sauven milions e milions d’umans cada dia de grèus problèmes respiratòris. Sense arbes non i aurie vida aué ena planeta pr’amor que cap animau poirie alendar.
Eth procès des arbes entà crear energia entà poder víuer ei nomentat fotosintèsi. Enta hè’c chuquen dioxid de carbòni dera atmosfèra. Dempús aguest ei trincat. Eth carbòni demore enes estructures des arraïtzes, eth tronc e es arrames. Solament un arbe pòt chucar enquia 6 Kg/an. Atau, era mejana entà mieja ectara ei 2,5 tones de carbòni cada an. E açò vò díder que son eth sistèma mès bon que i a ena planeta entà lutar contra eth cauhament climatic actuau.
Totun, quan es arbes morissen de manèra naturau, eth carbòni qu’ei laguens ei liurat un aute còp entara atmosfèra en forma de dioxid de carbòni. Mès açò se passe tant a pòga pòc qu’aguest gas pòt èster chucat pera atmosfèra sense cap problèma. Es següentes generacions d’arbes seràn es qu’ac haràn.
Quan es arbes son cremadi, totun, eth carbòni que i a en es arbes ei liurat d’una manèra fòrça mès rapida e es autes arbes vius que i a ena planeta solament poden chucar aqueth carbòni de manèra parciau. Pr’açò cremar husta o carbon provòque un hum de dioxid de carbòni ena atmosfèra que non pòt èster chucat pera madeisha.
Es sèuves tropicaus
Talhar e cremar seuves tropicaus entà guanhar mès terren entara agricultura liure centeats de milèrs de tones de dioxid de carbòni entara atmosfèra que non poden èster reciclades naturaument. Encara ei pejor se çò que creme ei carbon o petròli, un hèt que se passe sovent en Occident. E açò provòque ua temperatura mès nauta ena planeta.
Maugrat tot açò, pendent eth procès de fotosintèsi, es arbes tuen et dioxid de carbòni dera atmosfèra. E, a mès, dan tostemps oxigèn. Açò vò díder qu’es arbes produsissen directament aire blos: mens d’ua mieja ectara d’arbes produsissen oxigèn entà 18 persones que, sense aqueri arbes, non poirien víuer.
Es arbes donques, a mès d’eliminar eth dioxid de carbòni dera atmosfèra ( e donques era contaminacion) chuquen tanben d’auti gasi toxics com eth dioxid de sulfur, que produsís era crema de carbon e tanben eth fluorur d’idrogèn e tetrafluorur, liurat pera produccion d’acièr e fosfats. Fin finau, tanben chuquen es clorofluorocarbons produsidi pes equips d’aire condicionat e es gelères.
Es particules contaminantes que libèren es coches, causa principau der asma e diuèrsi auti problèmes respiratòris en mon, tanben son chucades pes arbes. E cada an chuquen enquia 234 tones d’aguest tipe de particules en viles dera talha de Chicago. Eth ròtle qu’an es arbes ena natura ei donques fòrça important. Son aliadi naturaus des umans e era majoritat de nosati non sabem enquia quin ponch. E açò ei un hèt que cau tostemps rebrembar.
Era Redaccion
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
