Als païses ont demòra es conegut tanben amb lo nom de Kiboko, malgrat qu’en Occident es benlèu pus conegut amb lo nom de caval de flume o ipopotam. Aprés l’Elefant e lo Rinocèros (e aquò depend de l’espècia de rinocèros) es lo tresen mamifèr terrèstre de la planeta. E l’observar es totjorn un espectacle estonant.
E mai qu’aquò, pr’amor que pòt semblar tanben magic. Los mascles adults pòdon arribar a pesar fins a 3 000 Kg (e i aguèt un cas qu’arribèt als 5 000 Kg) del còp que las femèlas son pus pichonas mas tanben agilas e pòdon arribar plan als 1 500 Kg. E un pichon d’ipopotam, aprés nàisser, que pesarà d’aperaquí 50 Kg!
A mai, son un dels mamifèrs africans pus agressius. D’efièch, las chifras mai nautas d’umans mòrts per animals en Africa tota son pas per causa de leons o leopards mas per ipopotams. Cal pas jamai los destorbar ni dintrar a l’aiga en tot crosar lo sieu tròç de territòri pròche al flume, car sovent atacan los umans amb la tòca de los aucir e la majoritat dels còps ,çò que se debana, es una lèu mòrt de l’uman.
Per astre, la majoritat del temps son dins l’aiga, en de flumes, rius, lacs o paluns. Sonque daissan l’aiga pendent la nuèch, quand cercan de noiridura vegetala, malgrat que tanben pòdon arribar a manjar (pas sovent) qualqu’un animal pichonèl. Per aquò far devon manjar d’aperaquí 50 Kg d’èrba d’un biais jornalièr. Lo jorn son totjorn jos l’aiga pr’amor que resistisson brica ben la calor e sustot lo Solelh.
D’efièch, se un riu patís una longa e granda secada e demòra sens d’aiga (e aquò se debana de mai en mai) lo grop d’ipopotams que i a viu deu cercar lèu una autra fònt d’aiga ont s’amagar. L’odor d’aiga es fòrça clara pels ipopotams e aquò menarà tot un grop o d’especimèns solitaris vèrs un autre riu ont s’amagar. Es aqueste benlèu lo pièger viatge que pòt patir un ipopotam al long de tota la sieuna vida, car tanben serà lo pus perilhós.
La pèl d’un ipopotam es fòrça espessa e conten de secrecions d’una color mai o mens roja qu’ajudan l’animal a luchar contra la radiacion solara. Pasmens, pòt pas demorar gaire minutas en defora de l’aiga. Quand aquò fa (pr’amor d’una secada) lo dangièr es tras que naut de morir abans d’arribar a una nòva fònt d’aiga. Pel camin la siá pèl començarà a se fendasclar e, fin finala, l’ipopotam poirà pas pus contunhar e tombarà sul sòl. Lo sieu destin alavetz serà òrre, car serà manjat encara viu pels voltors o d’autres aucèls carnivòrs.
Lo rei del flume
L’ipopotam es un mamifèr que luchèt totjorn contra son pièger enemic; l’òme. Pòt barrar la circulacion d’un flume o riu se vòl mas aquò tanben pòt èsser una granda ajuda per son ecosistèma car quan i a un pichonèl riu qu’es barrat per la vegetacion un grop d’ipopotams ajudaran tanplan a far circular l’aiga amb una o dos nuèchs de sortida a manjar. Aquò e las defecacions a son environament. E son un present sens prètz.
Dich aital benlèu se compren pas gaire. La defecacion de l’ipopotam a fòrça nitrogèn pr’amor de la siá dièta d’èrba. Un sens fin d’espècias de peisses dels rius e flumes africans manjan plan aquela defecacion, que tanben ajudarà, e fòrça, la vegetacion sosmarina d’aquel flume a créisser.
Aquò vòl dire que, malgrat çò que ditz l’òme (que totjorn aguèt de problèmas als luòcs ont l’espècia umana e los ipopotams devián demorar amassa) la preséncia d’un grop d’ipopotams dins un riu sonque balha un benefici (e pas pichon) a l’ecosistèma. E quand un grop d’ipopotams s’escantiguèt pr’amor de la caça (la siá carn encara a uèi lo jorn una granda valor) l’environament patiguèt una òrra degradacion d’un biais plan prigond.
D’un autre costat, l’ipopotam es encara, ailà ont encara n’i a (se pensa que la populacion mondiala africana d’ipopotams poiriá èsser situada entre 120 000 e 1500 000 especimèns mas pas pus) lo rei del flume. E tanben benlèu l’emperaire car i a pas cap animal carnivòr que posca l’atacar, franc de l’òme.
Mai d’un etològ espepissèt l’ataca de leons a d’ipopotams. La majoritat dels còps lo leon fugiguèt fòrça nafrat. Çò de meteis se debana quand un crocodil trapa un ipopotam. Pòt èsser que lo crocodil ataque, mas gaireben totjorn morirà aprés patir la tarribla nhacada de l’ipopotam (lors ulhals pòdon arribar a far plan mai de 50 cm !).
Un mamifèr plan territorial
L’ipopotam (Hippotamus anfibius) es una de las doas espècias africanas uèi que forman la familha dels ipopotamids. L’autra espècia es pus pichona e es coneguda coma ipopotam nan (Choeropsis liberiensis) e la siá populacion viu mai en de luòcs ont i a selva e doncas es mai pichonèla.
L’animal actual mai pròche d’un ipopotam uèi lo jorn es pas un pòrc cossí òm pensava fins a las annadas 1980. D’estudis genetics prigonds fachs puèi demostrèron qu’es un mamifèr qu’a familha entre los cetacèus, çò es entre las balenas e dalfins. Lor ancessor comun auriá viscut fa mai de 50 milions d’annadas.
Un còp sus tèrra l’ipopotam causiguèt créisser e se far mai grand per poder arrestar l’ataca dels predators. Mas alara calguèt tanben cercar refugi dins l’aiga pr’amor d’un problèma de gravetat. E malgrat son pes es un animal que pòt córrer plan mai qu’un èsser uman. La siá velocitat mejana arriba plan als 30 Km/h e pòt arribar (sonque pendent qualqu’unes centenats de mètres totjorn) als 48 Km/h. aquò vòl dire que se un ipopotam ataca l’òme pòt pas jamai fugir.
L’ipopotam pòt pas viure plan fins a 50 annadas (un especimèn del pargue zoologic de Manila arribèt fins a las 65). La siá istòria biologica es pasmens un pauc trista. Fins fa sonque 30 000 ans demoravan en Orient Pròche e tanben en Euròpa. Al Mediterranèu encara n’i aviá fins fa mens de 5 000 annadas (los egipcians antics solián los caçar d’abituda).
Per ansin, l’ipopotam es un mamifèr erbivòr que pòt pas èsser classificat coma social malgrat viure en grop. Sonque es gregari. Dins los grops o amassadas d’ipopotams i a un cèrt òrdre que jamai serà trincat se l’animal vòl pas s’arriscar a l’ora de trapar una tras que dangierosa lucha (qu’entre mascles rivals pòt menar plan a la mòrt d’un dels dos especimèns).
Dins lo flume i a lo grop dels especimèns pus joves (son pas adultes fins als 7 ans e puèi pòdon encara demorar mai d’annadas fins a la conquista d’un territòri pròpri). Al costat i a lo grop de femèlas e lors pichons. Los mascles amb mai edat son totes totjorn un pauc luenh del centre e i dintran pas pr’amor que las femelhas los daissaràn pas. D’aqueles mascles sonque un a la proprietat del territòri dins l’aiga. En defòra cada mascle o grop de femelhas aurà tanben un tròç de tèrra mai o mens redond e pròche al riu o flume. E los autres i poiràn pas jamai dintrar car es lo luòc ont l’ipopotam trobarà de noiridura.
La lucha entre dos mascles adultes pòt arribar a èsser un orror. Se i a pas somission d’un dels dos ipopotams, las bocas se dubriràn e començarà l’ataca. Alavetz un dels mascles assajarà de nafrar d’un biais grèu l’autre al còl. Se aquò pòt pas far tanben pòt assajar de li nafrar la boca pr’amor qu’aital l’animal poirà pas manjar e tanben morirà. Mas sonque quand i a fòrça animals dins un territòri pichon se debanan de luchas entre mascles. La mòrt pòt venir, òc, mas mai sovent un dels especimèns abandonarà la lucha per cercar un autre territòri (qu’includís de joves e de femèlas conquistadas per son propietari) un pauc mai enlà, dins lo quite flume.
L’estomac de l’ipopotam a pas de bacterias per digerir de carn. Pòdon manjar de pichons mamifèrs de temps en temps mas la siá noiridura basica es l’èrba. Mai d’un còp foguèt observat canibalisme entre ipopotams mas los cercaires creson qu’aquò auriá mailèu coma causa la conducha fòla d’un especimèn pas san que non de causas nutricionalas.
Una lucha jornalièra
Un mamifèr gigantàs coma l’ipopotam, perqué foguèt classificat coma espècia en dangièr? Pr’amor de la siá lucha jornalièra contra l’uman, que totjorn assajèt de l’aucir. L’evidéncia pus anciana de la caça de l’ipopotam foguèt trapada en d’òsses fossils trobats en las montanhas africanas de Bouri, amb de senhals umans. An una edat de 160 000 annadas. Puèi i a las pinturas fachas sus la roca en Tassili n’Ajjer (al desèrt de Sahara) de fa 5 000 ans, ont òm pòt veire tanben cossí caçava l’òme l’ipopotam. E val pas parlar d’un sens fin d’imatges pintadas pels antics egipcians.
La nacion zolo considerèt totjorn que se un guerrièr devia èsser fièr caliá o èsser coma un ipopotam car ne lo leon èra tan fièr. D’efièch, l’ipopotam sonque a paur dels elefants). Mas uèi lo jorn i a pas pus d’ipopotams al país dels zolos e encara contunha la caça legala per la siá carn.
Quand l’òme practica l’agricultura prèp d’un territòri d’ipopotams i aurà totjorn problèmas entre unes e autres. Los ipopotams daissaràn pas l’òme venir prèp del riu ont eles demòran. E, sovent, pendent la nuèch manjaràn çò que l’òme plantèt. La solucion rapida per l’òme (que vòl pas jamai cercar la solucion pus complèxa mas que tanben es la pus racionala) es aucir e caçar l’ipopotam.
En de païses coma Republica Democratica de Còngo o Rwanda es plan valorat poder manjar al restaurant uèi lo jorn carn d’ipopotam. E l’evòri de las siás defensas es tanben plan vendut al mercat negre internacional. Al pargue nacional de Virunda, pendent la dècada de 1970 i aviá, sonque ailà, mai de 30 000 especimèns. Uèi, aprés tres guèrras civilas al Còngo, sonque ne demòran 800 especimèns. E los gardas del pargue contraròtlan pas la venda de carn d’ipopotam en defora del pargue.
Cal demandar una lei per enebir la caça de l’ipopotam e declarar la venda de la siá carn illegala en totes los païses africans ont encara i a d’ipopotams. Sonque ansin pòt òm assajar de salvar una de les espècias mamifèras mai grandas de la planeta.
Coma totjorn cal cercar de responsas complèxas. L’òme d’Africa pòt e deu viure plan ailà, pr’amor qu’a tot lo drech a viure en aquel continent. Mas la fauna que i demòra encara, dont l’ipopotam, tanben an un drech natural: son ailà dempuèi abans de la naissença de la nòstra espècia e doncas avèm pas cap drech de provocar l’extincion de la majoritat d’espècias animalas de la planeta. Al mond i a , cal o repetir tornarmai, d’espaci per totes. Tanben per l’ipopotam.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
