Pròchi de la mort, William Godwin, (1756-1836), filosòf anglés e beu-paire del poèta Percy Bysshe Shelley, indiquèt qu’entre totas sas ideias, aquela de la necessitat vs. la “volontat liura e independanta” dels estres umans seriá benleu la veritat que los umans refusarián totjorn de veire.
Aviá rason, se parlèm de nòstres jorns, dos sègles aprèp aquela veritat goduiniana foguèt prononçada. Car maugrat tota l’evidéncia presentada pels filosòfs del sègle XVIIIen: que cada pensada, cada idèia, cada sentiment e cada accion es nascut de son antecedent; e maugrat tota la sciéncia despuèi, i comprés lo darwinisme; maugrat tot aquò, l’estre uman rèsta repulsat per la pensada qu’es pas, el, independent de la granda cadena de la necessitat: que tot es produch de son antecedent, mesme sos sentiments, sas pensadas, sas idèias, sas accions.
Dins l’Induisme e lo budisme, aquò es estat jamai un problèma. La ròtle del dharma es tanplan depictat sul drapeu de l’estat indian, e la cadena de causacion, de necessitat, es tanben fondamentala a la pensada bodista.
Mas en Euròpa, caliá l’Enciclopèdia dels Filosòfs per mostrar al mond occidental la foliá antropocentrista qu’es la “volicion liura” – l’independéncia de l’òme de las leis del cosmos e de tota la natura, l’òme tanben.
L’arribada de la sciéncia modèrna
Al segle XVIIIen foguèt establida la fondacion de la nòstra sciéncia modèrna, gràcias als Filosòfs e lor coratge. Mesme la ficcion de l’epòca – ante e post Enciclopèdia – despinta la vista clara e filosofica de la vida cotidiana e sos fenomens. Atal es lo Caleb Williams de Godwin el-meteis, lo Candide de Voltaire, lo Roderick Random de Smollett – totes, o tragics o comics, despintant la condicion umana; e vaquí Enric Fielding dins Tom Jones (mots italics):
«Jordi Negre, avent recebut l’argent, prenèt sos pases vèrs la tavèrna, mas sul camin una pensada li venguèt, o deu tanben tenir l’argent [o deu pas.] Sa consciéncia, totun, dobtèt sulcòp dabans aquela, e començava de l’oprimir pr’amor de son ingratitud a regard del sieu benefactor. A-n-aquela respondèt son avarici, «que sa consciéncia deviá aver considerat aquò abans, quand aviá pilhat lo paure Jones de sos £500. Qu’avent acceptat la causida de mai granda importancia, èra alara absurd, se non absolutament ipocrita, de pretendre que los problèmas avián una tala causa».
«La reponsa de sa consciéncia a-n-aquel, com’un bon advocat, èra de distinguir entre una traïson absoluda de fe ont, coma dins aqueste cas, los achats son desliurats, e un complot nu de los cachar, coma dins l’altre cas. L’avaricia alara se moquèt d’ aquel, lo sonèt una distincion sens diferéncia, e insistèt absoludament que d’abandonar tota pretension a l’onor e la vertut dins un [primièr] cas, laissava cap precedent per los apelar dins un segond. En breu, paüra Consciéncia seriá de segur estada vencuda dins lo debat sens l’arribada de la Paur, per la secorir, conselhant ab urgéncia que la distincion vertadièra entre las doas accions repausava ges dins los grats diferents de l’onor, mas de seguretat, vist que de cachar los £500 èra una causa gaire dangierosa, mas lo vol de las seize guineas tentava l’arrest.
«Atal, gràcias a l’ajuda de la Paur, la Consciéncia obteniá la victòria absoluda dins l’esperit de Jordi Negre, e, aprep l’aver complimentat per son onestetat, lo compulsèt de desliurar l’argent a Jones».**
Godwin aviá rason – los umans, encar, preferisson creire a lor “independéncia”, pr’amor de lor volontat, de la natura e de las leis universalas, favorisant un prejutjat ancian que los plaça al centre de tot. Mas, maugrat aquò, lo nòstre sort es inseparable de la natura, car sèm totes la natura. De pauc a cha pauc, aquesta vertat deu èsser retrobada, e la nòstra arrogancia destructiva enfin abandonada.
Anthony Walker*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
**Reproduch de la revista The Raven (Lo Còrb, revista inspirada pel jornalisme independant dels sègles XVIIIen e XIXen), no. 13, Aug. – Sept. 2003 , ed. A.Walker.
Ressorsas:
Fielding, Henry, Tom Jones.
Godwin, William: La Justicia politica, cap. VII (anglés
http://knarf.english.upenn.edu/Godwin/pj45.html )
Holbach, baron de: Sistèma de la natura , cap. XI.
Shelley, P.B. Notas sus Mab la reina, ed. Shelley, Mary: Necessitat, tu, maire de l’univèrs! (angléshttp://knarf.english.upenn.edu/PShelley/mabnotes.html)
Voltaire, Libertat, dins Diccionari filosofic.
