La biografia de Puyi, lo darrièr emperaire de China, mòstra la trajectòria de l’istòria chinesa pendent la primièra mitat del sègle XX. La cort imperiala chinesa èra lo centre de fòrça conspiracions per aténher lo poder, del temps que l’empèri èra ocupat e espetat per de poténcias estrangièras. La violenta Revòlta dels Boxers de 1899, contrària a la preséncia occidentala e defenduda pels sectors mai conservadors de la cort, èra estada somesa, mas l’inestabilitat politica e sociala a China èran evidentas.
Puyi venguèt emperaire chinés l’an 1908 amb lo nom d’”Emperaire Xuantong” quand aviá gaireben solament tres ans, après la decision de l’emperairitz veusa Cixi, e que divèrses possibles d’autres eretièrs èran mòrts sens descendéncia. A consequéncia de la siá minoritat d’edat, s’establiguèt una regéncia amb lo sieu paire, lo prince Xun II, que foguèt rapidament substituit per l’emperaitritz veusa Longyu l’an 1911, après d’un periòde de revòltas e d’inestabilitat e l’avançada del republicanisme en China.
Justament, la nomenada Revolucion Xinhai, provoquèt que de meses après l’emperaitriz regenta acceptèsse la fin del regim imperial e la proclamacion de la Republica (1912). Malgrat la pèrda del poder, Puyi, un mainat que desconeissiá aqueles eveniments que marcavan la siá vida, mantenguèt lo títol d’emperaire dins la Vila Enebida, sieu de la cort imperiala, ont poguèt manténer l’estil de vida tradicionala de l’Ostal Imperial chinés. Mas podiá pas sortir a l’exterior ne intervenir en absolut dins la politica chinesa.
Puyi recebèt una educacion occidentala mejançant son professor anglés, Reginald Johnston, e sonièt totjorn amb la restauracion de l’empèri, benlèu amb qualques idèas de las monarquias parlamentàrias occidentalas. Qualques militars nostalgics del regim imperial ensagèron una restauracion, de caractèr tradicionalista, sens succès l’an 1917. Lo contacte de Puyi mejançant de cartas amb son professor foguèt constant fins a la mòrt de Johnston l’an 1938.
De manièra personala, adoptèt, sens l’aprobacion dels sectors mai conservadors de la cort, qualques idèas tròp modèrnas en la siá image, coma las lunetas, qualques vestits occidentals e se talhèt la tradicionala coa de pel. Mentretant, fòrça servents de l’Ostal Imperial espoliavan los tresaurs de la Vila Enebida, del temps que las rendas amendrissián pel luxe existent a la Cort sens dispausar gaireben d’intradas de sòus. Fin finala, Puyi expulsèt los eunucs e redusiguèt la preséncia de cortesans.
Per contunhar amb lo linhatge, prenguèt una femna oficiala e una concubina, mas aguèt pas de filhs de cap de las doas. Intèrnament, la Vila Enebida semblava viure dins un passat immobil, ignorant de la realitat que passava luènh de las siás pòrtas.
Emperaire sens Empèri
L’an 1924, Puyi perdèt lo títol d’emperaire e foguèt expulsat de la Vila Enebida pel senhor de la guèrra, Feng Yuxiang. L’arribada de la Republica aviá pas calmada l’inestabilitat e los afrontaments intèrnes contunhavan en China, abitualament amb de militars nomenats “senhors de la guèrra”.
Puyi s’establiguèt a Tianjin, una vila ocupada pels japoneses. Japon soniava en dominar tota l’Asia orientala, e aviá començada la siá expansion fasiá d’ans, que culminariá amb l’esclatament de la Segonda Guèrra Mondiala al continent asiatic. A Tianjin, Puyi se liguèt amb la comunautat estrangièra occidentala, e mantenguèt una vida tranquilla sens de problèmas economics e ont mantenguèt lo nom occidentalizat de Henry Puyi. Mas los japoneses decidiguèron d’utilizar Puyi per sos objectius imperialistas.
Puyi descendiá d’un linhatge manchó, los Aisin-Gioro, e Japon dominava Manchoria dempuèi la victòria en la guèrra contra Russia de l’an 1905. Primièrament, los japoneses nomentèron Puyi governador de la província l’an 1932, e dos ans après, proclamèron l’empèri de Manchokuò amb Puyi coma emperaire amb lo nom de Kang De.
E mai se Manchokuò foguèt reconegut coma estat independent per qualques autres estats, èra un satellit de Japon. Puyi podiá pas prene de decisions que prejudicièsson los interèsses japoneses e los sieus conselhièrs èran escuelhuts pels meteisses japoneses entre de partidaris de la politica nipona. Malgrat aquela imatge de servitud e obediéncia, Puyi s’afrontèt en divèrsas escasenças als delegats japoneses e criticava que foguèsse solament emperaire de Manchoria e pas de tota China, e los assages d’assimilar Manchokuò a la cultura e las tradicions japonesas. Aquela timida “revòlta” obliguèt als japoneses a susvelhar Puyi constantament.
La solucion de la Segonda Guèrra Mondiala, amb la desbranda japonesa e la recuperacion de la sobeiranetat chinesa, retornèt Manchoria a China e destronèt Puyi novament. Las criticas als japoneses que realizèt e la siá collaboracion amb los estats ganhants de la guèrra en los Jutjaments de Tòkio, evitèron que foguèsse declarat complice de las atrocitats de la politica imperiala japonesa.
Malgrat la siá collaboracion, èra empresonat e jos contraròtle de l’Union Sovietica, mas voliá evitar la deportacion a China, ont supausava que seriá jutjat e benlèu condemnat a mòrt. Mas l’Union Sovietica voliá manténer de bonas relacions amb la nòva China comunista de Mao Zedong, e liurèt Puyi a las autoritats chinesas l’an 1950. Foguèt barrat en un dels nomenats “centres de reeducacion” fins l’an 1959, quand foguèt declarat “reformat”.
Los darrièrs ans de la siá vida trabalhèt coma jardinièr e editor literari de la Conferéncia Consultativa Populara de la Republica Populara. Las siás collaboracions amb las autoritats comunistas chinesas foguèron constantas fins a la siá mòrt. Puyi escriguèt unas memòrias ont criticava la siá vida anteriora, que foguèron fòrça plan recebudas pel govèrn comunista chinés. Malgrat aquela predisposicion, Puyi recebèt los atacs dels sectors mai radicals de la Revolucion Culturala l’an 1966, coma simbòl de l’ancian regim, e moriguèt l’an seguent. Coriós destin per un òme qu’èra nascut per èsser emperaire al sens mai tradicional de la paraula.
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
