LO LATIN POPULAR

Pauc a cha pauc la lenga pus parlada a nivèl internacional apuèi lo grèc foguèt la lenga dels romans, que bastiguèron un empèri que demorariá pus de cinc sègles. Amb d’importants influéncias de l’etrusc (que ne prenguèt l’alfabet), aquela lenga indoeuropèa finiriá per èsser la linga franca de la diplomacia pendent e aprés l’Empèri Roman.

Totun, la lenga parlada pel pòble foguèt pendent fòrça sègles desparièra del latin classic plan fixat a nivèl popular. Una lenga populara que cambiariá plan e que finiriá per se convertir en las diferentas lengas europèas romanicas actualas (occitan, catalan, portugués, italian, romanés, còrs e sarde entre d’autres).

Per ansin, cal totjorn desseparar dos registres d’una quita lenga que venguèron, amb lo temps, tant diferents, que i aguèt de grèus problèmas de compreneson entre los pròpris romans. Un d’aqueles registres, lo latin popular o latin vulgar – qu’auriá començat se desseparar foneticament e lexicalament del latin classic tre lo sègle IIen e IIIen, vendriá lenga locala en cada territòri de l’empèri e que d’aperaquí los sègles VIen e VIIIen ja èran de lengas totalament desparièras.

Foguèt del latin popular e pas del latin classic qu’evolucionèron las diferentas lengas romanicas europèas d’uèi lo jorn. E pr’aquò cal situar plan los cambiaments que patiguèt aquela lenga latina e qu’entraïnèron l’aparicion de lengas coma la lenga nòstra, parlada uèi en Euròpa apuèi pus de 1000 ans.

Lo latin culte foguèt totjorn patrimòni de las classas socialas pus nautas de la Republica primièr e l’Empèri aprés. Tanben foguèt la lenga ensenhada e parlada per de literats, d’escrivans, de scientifics, de cercaires, de diplomatics e de classas nòblas romanas. Mas, çò de curiós, es que foguèt pas la lenga parlada dels militars. Benlèu pels oficials pus nauts, òc, mas pas pels legionaris, que foguèron aqueles que marchèron per tota Euròpa per la conquistar. E lo contacte amb aqueles per part dels divèrses pòbles e nacions indigènas europèas foguèt çò que provoquèt la naissença de desparièrs dialèctes locals latins – per ansin i aviá lo latin occitan, lo latin catalan, lo latin aquitan (amb un substrat ibèr e bascon pus fòrt que lo latin occitan parlat en la rèsta d’Occitània), lo latin castelhan o encara lo latin francés e anglés.

Cada territòri aguèt un biais diferent de parlar lo latin. Aquò es un fach pauc ensenhat a nivèl academic e qu’arrèsta la compreneson d’un procès lingüistic europèu romanic pro important, coma es la naissença de las diferentas lengas romanicas. Foguèt un latin diferent del latin parlat en d’autres airals geografics pr’amor dels indigènas que i aguèt en cada luòc quand los legionaris romans i arribèron.

Aital, quora arribèron a Occitània (la lenga pus semblanta al latin amb lo catalan aprés l’italian, çò es la mai conservadora), los romans (de legionaris, de tecnics, d’artesans, de comerçants) trapèron d’ibèrs, de cèltas, de bascons. Als Païses Catalans i trobèron sonque d’ibèrs, que parlavan una lenga plan semblanta al basco e que benlèu foguèt la meteissa lenga amb de diferents dialèctes. Al territòri, qu’apuèi seriá Castelha solament de tribús cèltas, coma al nòrd de la Gàllia.

Cada nacion indigèna que trobèron balhèt un substrat lingüistic (çò es de paraulas parladas a l’epòca e que contunhèron maugrat l’arribada del latin) pròpri e tras qu’important. Per ansin, l’occitan e lo catalan an atanben de paraulas qu’an demorat fins uèi lo jorn e que mai d’un cercaire demostrèt que son de paraulas ibèras coma esquèrra, pissarra, gavarra, bassa, carabassa o estalviar. Son pas gaires e atanplan son de lengas qu’an encara d’autres substrats, coma lo substrat germanic, pus espandit e benlèu mai important, amb de paraulas coma espia, bandièra, guèrra, ganhar, blanc o blau.

Los indigènas de cada luòc doncas, assagèron de parlar lo latin dels romans, un latin parlat per una majoritat qu’aviá pas de cultura e que parlava un latin desparièr del latin escrich. Lo latin classic foguèt lo latin utilizat per grands autors coma Virgili, Ovidi, Ciceron o encara apuèi Sant Tomàs d’Aquin o Dante. Foguèt la lenga utilizada en drech, sciéncia, filosofia… e que lo pòble roman jamai parlèt. E encara mens los indigènas europèus conquistat pels romans.

La lenga del pòble

De paraulas coma jocare (jogar), caballum (caval), casam (ostal) o focum (fuòc) son totalament diferentas d’autras coma ludere, equum, domus o ignis, que vòlon dire çò de meteis. Las primièras son latin popular e las darrièras latin classic.

Aquò sufís per demostrar fins ont foguèron de dialèctes diferents. Lo latin popular comencèt una mutacion vèrs lo sègle IIen que finiriá totalament vèrs lo sègle IXen. Aquela mutacion, quora finida, aviá produsit desenats de lengas diferentas. Mas cap d’ela venguèt del latin classic. E aquò es un fach lingüistic que cal comprene. Totas las lengas romanicas actualas son eiretièras del latin popular.

Aquel biais diferent popular de parlar lo latin aguèt de paraulas diferentas mas atanben de diferéncias de prononciacion e de gramatica. E sonque foguèt descobèrt scientificament a travèrs dels darrièrs estudis de lingüistica, d’usatges encontrats en de tèxtes tardièrs de latin e encara de gramaticas normativas classicas latinas que condemnavan çò que ja a l’epòca èra considerat coma de grèvas errors lingüsticas.

Lo latin popular, contemporanèu pendent de sègles del latin classic parlat tre Ivernia (Irlanda) e Mesopotamia (Iran) per de comerçants, sentors e diplomatics, foguèt çò que parlavan cèrts personatges (sovent d’esclaus) dins de comèdias teatralas de Plaute o Terenci, e que fasián rire plan l’audiéncia. Cossí siá, lo latin popular ja èra pro cambiat en l’an 843, quand lo rei d’Aquitània e apuèi Emperaire dels Francs, Loís lo Pietós, faguèt un jurament a son fraire Carles (un tèxt pus conegut coma lo Jurament d’Estrasborg). Es aital pr’amor qu’es lo primièr tèxt europèu escrich en lenga romanica. Lo latin vulgar èra escantit.

Totun, los cambiaments demorèron de sègles: lo latin classic aviá 10 vocalas e lo latin popular ne perdèt qualqu’unas (aquò depend de la lenga romanica), perdèt de diftongs e atanben de vocalas longas, patiguèt divèrses processes (coma la palatizacion de K en S; Kaelum>Cèl, perdèt de genres (lo genre neutre) e cambièt los plurals.

Al sègle IIIen l’Appendix Probi demandava d’escriure plan lo latin classic pr’amor que ja i aviá de centenats de paraulas qu’èran pas pro ben escrichas; Masclus (en latin classic èra Masculus), Vinia (Vinea), Colober (Coluber) o Paupera Mulier (Pauper Mulier), eca.

Lo nombre de paraulas venguèt de mai en mai grand: sidus venguèt stella (estela), cruor venguèt sanguen (sang), pulcher venguèt bellus (Bèl), ludere venguèt jocare (jogar) e aequor venguèt mare (mar). En mai d’aquò, i aguèron atanben de cambiaments de sens e cinc declinacions (rosa, rosam, rosae, rosae, rosa) venguèron sonque doas (rosa, rose) que l’occitan medieval encara aviá.

Un cèrt moment los cambiaments se debanèron pus rapids: ille, illa, illud, venguèron lo, la, e atanben cambièron los genres (lo lach èra lacte, neutre). Un roman que parlesse latin classic auriá dich Iacobus patri librum dat (Jaume dona un libre a son paire). Un roman que parlesse latin vulgar auriá dich: Jaccobus livro a ppatre donat.

Arribat aquel ponch lo latin classic demorèt sonque escrich en de tèxtes e de libres que d’autors europèus (e arabis) volguèron copiar. Lo pòble, cada nacion europèa ont los romans i èran estats, parlava ja una lenga totalament desparièra del roman o latin classic (parlat encara a nivèl internacional).

Las nacions romanicas èran nascudas e sa lenga demorariá au mens 1000 ans pr’amor qu’encara son de lengas parladas uèi lo jorn (occitan e catalan e castelhan e francés mas atanben asturian, galician, aragonés, italian, sarde, còrs…per ansin la lenga pus parlada al mond mai pròche après l’accadian, l’aramèu e lo grèc ancian, lo latin, es encara uèi parlat d’un biais diferent, mas totjorn eiretièr de la lenga parlada pels legionaris romans sens cultura qu’arribèron a Euròpa tota fa mai de 2300 ans.

Un article de Christian Andreu

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.