LO CAMBIAMENT CLIMATIC E LAS LENGAS
Lo cambiament climatic qu’ei un cambiament reau. Qu’entraina, au còp, de navèths cambiaments sociaus, culturaus, e tanben lingüistics. Qu’ei çò que’s debana en çò deus samis deu nòrd, la nacion autoctòna de la peninsula escandinava e que provocarà tanben de cambiaments pregonds en ua de las soas lengas, lo sami septentrionau. Pr’amor deu cambiament climatic.
Qu’ei atau pr’amor que lo sami deu nòrd tanben a 360 paraulas entà la nèu diferentas e tanben ua paraula singulara entà descríver un ren dab paur. E lo cambiament climatic qu’ei en tot cambiar l’environament e lo paisatge deu país deus samis, Lapònia. E aquò tanben qu’entraina cambiar las paraulas entà descríver çò qui veden los samis.
Que i a 10 lengas parladas peus samis, los indigènas deu nòrd de Norvegia, Suècia, Finlàndia e Russia. Que son demorats acerà hè milèrs d’ans e uei que n’i a autanlèu 50.000 e 100.000 abitants. Lo sami deu nòrd qu’ei parlat per mei de 20.000 parlaires. Lo sami Ume qu’ei parlat, per contra, per solament 25 parlaires.
Lengas tradicionaus
Que son lengas plan restacadas a la tradicion deus samis. E aquera tradicion tanben includís la pesca, la caça e lo neurissatge de rens. Tanben examinar lo paisatge e descríver l’environament. Los samis que son celèbres a nivèu internacionau pr’amor qu’an mei de 300 paraulas diferentas entà parlar de nèu, 8 paraulas diferentas entà parlar entà de las sasons e sheis paraulas entà parlar deus rens. Ua d’aqueras qu’ei usada entà descríver un ren qu’a paur.
Adara, dab lo cambiament climatic, los samis qu’an paur sus com tot aquò pòt afectar la lenga. Pr’amor qu’aquesta tanben pateish deus cambiaments parallèles au cambiament climatic actuau.
Segon qualcunes samis, coma Pieski, ua paraula d’aquera lenga en dangèr d’extincion qu’ei jiekŋaguolli. Qué hè referéncia au saumon printanèr. Mes adara ne’s pòt pas puc pescar, pr’amor que lo governament causeish defénder la sieua pesca dinc a l’estiu entà poder protegir l’espècia. E dejà n’i a pas mei saumon printanèr. Entad eth e entà Klemetti Näkkäläjärvi, president de l’Institut deu Climat Sami tot aquerò que’s debana pr’amor deu cambiament climatic .
“La lenga septentrionau deus samis a ua navèra parauala; dálkkádatrievdan, que vòu díser “cambiament climatic”. Los samis que demoran au Cercle Polar Artic. Acerà lo cambiament climatic qu’ei hòrt mei pregond e lèu que dens autes lòcs de la planeta. Qu’ei mei caud, que i a mensh nèu e tanben mensh, hòrt mensh saumons.
Autas paraulas que tanben pateishen cambiaments pr’amor deu climat actuau son Ealát, que vòu díser un ren que tròba neuritud (sustot de liquèn) de faiçon facila. Qu’ei naturau créder que los rens pateishen aquera fauta de neuritud pr’amor de la sequèra. Que son paraulas plan precisas que, dens autas lengas, an de besonh d’usar tres o quate paraulas entà parlar deu medeish.
360 paraulas entà díser nèu
Uei i auré gaireben 5.000 e 8.000 rens domestics deus samis en Norvègia, Suècia e Finlàndia. Los cercaires que trobèn dinc a 360 paraulas diferentas pontuaus entà parlar de nèu. E qualcunas que començan a estar mei usadas, com Suttádat o Sievlladat, que parlan d’ivèrns cauds e de la honuda de la nèu.
Autes, per contra, que començan de desaparéisher. Jassa que parla d’ua nèu pas pregonda que i a a l’estiu a las montanhas. E solament demoran quate o cinc lòcs, uei, dab Jassa. Qu’ei ua mei de divèrsas paraulas que son de cap a desaparéisher d’aquera lenga pendent las darrèras 20 annadas.
Ua auta que seré com nomman los samis deu nòrd la primavèra-estiu, ua sason de las 8 qu’an los samis septentrionaus. Pr’amor que l’auton vad mei long, e que i a de mensh en men nèu. E, ne vau pas lo díser, los estius que vaden hòrt mei cauds.
Pr’amor de çò que tòca au paisatge, se debana aquò de medeish; se lo paisatge càmbia, las paraulas tanben. Los forèsts que’s hèn enlà mei e mei au nòrd e tanben en mei haut. Varri que hè referéncia a ua montanha dab pas guaire verdura. E duottar qu’ei ua sèrra dab drin de vegetacion. Los varri que vienen de mei en mei duottar. Maugrat que son pas lo medeish. E dab los rens tanben que’s debana aquò tot parièr.
“Se las personas arrèstan l’usatge de daubuas paraulas, çò ajustèn los cercaires qu’an estudiat aqueth fenomèn, ne serà pas mei possible identificar los camins, las pistas, lo tipè de nèu, e las paraulas que desapareisheràn com se aguèssen pas jamei existit. Que son conseuéncias culturaus negativas restacadas e plan au cambiament climatic actuau.
La Redaccion
La meteissa Cronica de Ràdio país: https://soundcloud.com/radio-pais/natura-lo-cambiament-climatic-e-las-lengas?in=radio-pais/sets/natura
