La geografia de l’illa d’Irlanda (sonque Islàndia es mai al nòrd-oèst del continent europèu) es una de las pus singularas: òm pòt parlar plan d’una illa amb l’interior central de la meteissa plan. Pasmens, aquel centre es encerclat d’un anèl montanhós, totjorn prèp de la còsta. E sonque la còsta oèst es encara pus salvatja e nauta que la còsta èst irlandesa.
Per ansin, la còsta oèst d’Irlanda es plan irregulara, amb d’illas, de peninsulas e de baias. Dins l’illa, e maugrat que lo territòri ven de mai en mai plan pr’amor d’aquela geografia particulara, tanben i a montanhas. Son pas gaire nautas e la pus nauta de tota l’illa es lo Mont Carrauntochil (1.041 mètres de nautor). En mai d’aquò, tota l’illa o gaireben tota es crosada per Shannon, lo flume lo pus long d’Irlanda e qu’arriba als 386 Km de longor dempuèi Cavan (Ulster) fins a Limmerick (l’Atlantic).
L’anèl de montanhas que i a al torn del territòri central d’Irlanda (e disèm pas replanat pr’amor qu’es pus bas que la còsta) a doncas una part occidentala pus salvatja e una part orientala pus suava. Lo flume Shannon devesís practicament tot l’illa d’Irlanda abans d’arribar a un estuari que fa 102 Km. En mai d’aquel lac i a un sens fin de lacs de totas las mesuras, dont lo pus grand es Loug Neagh.
Una istòria de miliards d’ans
Totes podèm pensar que l’illa d’irlanda es una illa relativament jova que nasquèt aprés la retirada dels darrièrs glacièrs nòrd-europèus ara fa aperaquí 10.000 ans. Totun, al mens una part de l’illa es plan mai anciana, amb una edat pròcha als 1,7 miliards d’ans. Ailà foguèt trapada la ròca pus antiga d’irlanda, en l’illa d’Inishtrahull, al nòrd d’Inishowen (Ulster).
Mai al sud òm pòt trapar de regions entièras que, òc, se formèron aprés la retirada glaciala e que son totjorn plenas de traucs e caunas en tot formar un paisatge post-glacial. Cossí que siá, l’illa d’Irlanda se formèt ara fa 440 milions d’annadas, quand las diferentas parts de l’illa s’amassèron pr’amor del movement tectonic. Dempuèi alavetz lo nivèl de la mar tombèt e queiguèt plusors còps en tot formar la geografia actuala irlandesa.
Aital òm parlarà dels Midlands o centre plan de l’illa, encerclat per divèrsas cadenas montanhosas; las Macgillycuddy’s reeks, las Comeragh, las Blackstairs, las Wicklow, las Mournes e encara d’autras. A mai del Mont Carrauntochil, sonque tres montanhas pus son mai nautas dels 1.000 m mas mai de 450 son pus nautas dels 500 m.
L’illa de las forèsts
Lo nom ancian d’Irlanda èra l’Illa Esmeralda pr’amor qu’èra plena de forèsts: pasmens ja pendent la fin de la preïstòria e lo neolitic, los abitants de l’illa ataquèron sistematicament los bòsques d’irlanda e redusiguèron plan la superfícia d’aquelas forèsts. Puèi, e durant l’epòca coneguda coma la Conquista Tudor (sègle XVIen) lo bòsc venguèt encara mendre. Uèi, en 2022, sonque un 11% es bòsc mas d’aquel mens d’un 2% pòt èsser considerat coma natiu e doncas lo 9% foguèt plantat al sègle XXen). Sonque Islàndia e Malta an encara mens bòsc en tota Euròpa.
E se i a pas gaire bòsc, aumens encara i a pro d’aiga pr’amor del flume Shannon, lo pus long de las illas britanicas. Balha la siá aiga a mai de 16.865 Km2, çò es gaireben una cinquena part de l’illa. Crosa 11 comtats irlandeses e devesís l’oèst del sud e l’èst. A mai, lo flume crea tres dels màgers lacs d’Irlanda; Lough Allen, Lough Ree e Lough Derg (Lough vòl dire lac en gaelic irlandés).
A mai del flume Shannon, tanben i a d’autres flumes e rius mendres (mas pas pichons); Liffey, Lee, Blackwater, Noe, Suir, Barrow, Bann, Foyle, Ema e lo celèbre Boyne (ont s’i desvolopèt la batalha del meteis nom en 1690).
La còsta oèst es la pus salvatja. A mai dels bauces de Moher al nòrd (Ulster) i a divèrsas illas coma las illas Achill e Aran (plan conegudas pr’amor qu’es un dels darrièrs luòcs d’Irlanda ont i viu una comunautat totalament gaelica). Tanben i a la pichonèla illa de Valentia. L’illa pus septentrionala es Rockall Island, qu’òm situa coma lo luòc lo pus nordic e occidental d’Euròpa al costat de las illas danesas Feròe e Islàndia, a mai de cèrtas illas escocesas.
Una illa cauda
Lo clima d’Irlanda es suau. Benlèu òm pòt dire qu’es una illa umida, mas aquò vòl pas dire freja. Situada a la meteissa nautor que Tèrranòva o lo Nòrd-Oèst del Pacific es qualcunes gras mai cauda. Dublin, la capitala de la republica, es fins a 9ºC mai cauda que Sant Joan (Tèrranòva) en ivèrn, e fins a 4ºC pus cauda que Seattle (Pacific). La rason principala es lo Corrènt de l’Atlantic Nòrd, qu’empedís la formacion de glaç al mar al long de tot l’ivèrn.
Irlanda a encra mai de 12.000 Km2 de paluns. Una part se formèron de biais natural e una autra pr’amor de l’accion umana- que talhèt d’en primièr lo bòsc, coitivèt e puèi abandonèt lo terren en tot crear de paluns. Justament l’usatge de torba (de material vegetal saturat d’aiga) en Irlanda es tradicional coma combustible e uèi la siá exportacion encara es plan importanta.
Mas sens de bòsques, la fauna de l’illa es brica divèrsa. Se fins al neolitic i aguèron de mamots, de buòus de l’artic, de cèrvis gigants, d’orses, d’iènas, de leons, de lemmings e de vibres, de renards de l’artic, de rèns, de linxes e de lops (a mai de macacos de Berberia), uèi sonque demòran 27 espècias de mamifèrs nativas mas sonque doas son menaçadas.
Al costat de wallabys de còl ròi (importat d’Austràlia), i a d’esquiròls (lo ròi mas tanben lo gris que provòca dempuèi la sieuna arribada d’America una menaça giganta per la supervivéncia del primièr), de rats, de renards, de lèbres e de conilhs. Doas espècias d’eriçons son tanben tipicas en Irlanda, a mai de dètz espècias de ratapenadas. Lo vertadièr tresaur animal de l’illa son lors oceans amb mai de 13 espècias desparièras de balenas, uèch de dalfins e una d’orca, sièis de fòcas e una de mòrsa – que visita l’illa pasmens pas sovent-.
Val pas dire que la còsta nòrd e oèst son un paradís per las mai de 400 espècias d’aucèl (nomadas o pas) que i a en l’illa. Aquela diversitat estonanta, al costat de 375 espècias de peissum de còsta e 40 d’aiga dolça situan encara irlanda coma un territòri polit e san a nivèl environamental que l’aimant de la natura déu visitar. Mas que tanben cal protegir, còste ò que còste, se òm vòl contunhar en tot gausir de la natura, a mai de la simpatia naturala de lors abitants, com una de las darrièras resèrvas naturalas del continent (pus atacat per l’òme) europèu: l’illa Esmeralda.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
