LA FIN D’UNA ESTELA
La descobèrta recenta d’un nòu fenomèn estelar (la desaparicion instantanèa d’una estela) a empench divèrsas còlas d’astrofisicians de la planeta a assajar de lo comprene. Una d’aquelas còlas, de l’Universitat de Copenaga, a confirmat que i a cèrts sistèmas estelars amb d’estelas que pòdon morir lèu-lèu. Un fenomèn nòu per la sciéncia, car fins ara se pensava que caliá de milions d’ans per qu’una estela moriguèsse.
Per o comprene, los astrofisicians analisèron un sistèma estelar binari e concluguèron que i a cèrtas estelas massissas que se pòdon esfondrar d’un jorn a l’autre e aital venir de traucs negres sens passar per una explosion de tipe supernòva. E aquò èra desconegut fins a uèi lo jorn.
Un procès lent (o pas)
Lo quite Sistèma Solar, çò diguèron aqueles scientifics, patirà un jorn un esfondrament rapid. Aquò sonque arribarà après que lo Solelh aurà crescut de mai en mai e aurà devorat de planetas al sieu entorn, coma la Tèrra e Mart. Puèi demorarà instable pendent un temps abans de tornar venir pus pichon e se tresmudar, fin finala, en una pichona estela nana.
Totun, se lo Solei foguèsse uèch còps màger, poiriá esclatar coma se foguèsse una supernòva. Aquela explosion gigantassa lançariá dins l’espaci d’energia e de massa amb una fòrça estonanta. Puèi poiriá venir una estela de neutrons o encara un trauc negre. Pr’amor qu’e las estelas lo tipe de mòrt de caduna pòt èsser (e es) plan desparièr.
Ara una còla de cercaires de l’Institut Niels Bohr de Copenaga a pogut demostrar qu’una estela massissa se pòt esfondrar sus ela meteissa d’un biais plan discret e sens patir cap d’explosion del tipe de las supernòvas. Lor trabalh suggerís que sens pro de massa una estela tanben pòt morir lèu mas sens subir cap d’explosion gigantassa. Sonque s’esfondra sus ela meteissa e pas res mai.
“Cresèm que lo còr d’una estela se pòt esfondrar jos lo sieu pròpri pes coma en las estelas plan mai massissas, çò diguèt Alejandro Vigna-Gómez, d’aquel institut danés. Mas en luòc de subir una explosion gigantassa del tipe supernòva, l’esfondrament se produtz tot parièr e mai se la massa es 8 còps mendre abans de venir un trauc negre ».
Aqueste fenomèn es restacat amb lo de la mòrt de las estelas, plan estudiat aquestes darrièrs ans. E poiriá ajudar a comprene scientificament perqué aquò arriba se las estelas son pas pro massissas. “Un jorn, vesèm una estela e puèi i es pas pus. L’esfondrament es estat rapid. E aquò èra pas comprés fins ara, çò apondèt lo cercaire. Après estudiar l’estela VFTS 243 sembla qu’ara ne podèm aver l’explica ».
Dins la nòstra galàxia i a l’estela VFTS 243. Es a la frontièra de la galaxia e dins un sistèma binari. I a una estela e un trauc negre fins a 10 còps pus massís que lo Solelh. Los cercaires pensan que l’autra estela que i aviá s’esfondrèt sus ela meteissa. Mas i aguèt pas cap d’explosion actuala per o demostrar. E aquò fa del fenomèn quicòm d’extraordinàri dins lo mond de l’astrofisica.
Los cercaires analisèron las donadas de divèrses sistèmas qu’avián patit una explosion supernòva. E totjorn trobèron aquela explosion. Mas aquò a pas totjorn luòc. “Lo trauc negre pròche de VFTS 243 se formèt lèu-lèu”, çò diguèt Irene Tamborra.
Segon Tamborra, lo sistèma de VFTS 243 permet de restacar divèrsas teorias d’astrofisica amb divèrsas observacions recentas. « VFTS 243 es unic pr’amor que permet de plan veire la teoria dels traucs negres estelars formats en seguida d’un esfondrament estelar total mas sens explosion del tipe supernòva. Cal ara comparar divèrses modèls estelars actuals se volèm comprene la lor evolucion ».
Una explosion de tipe supernòva pòt enviar d’energia e de matèria a entre 100 e 1000 km/s. Lo trauc negre de VFTS 243 sonque accelerèt a 4 km/s. En mai d’aquò, los cercaires i trobèron de simetria, pas brica abituala en aquel tipe de fenomèns. Aquò a confirmat que i aguèt pas cap d’explosion. E doncas qu’aquela estela s’esfondrèt d’un jorn a l’autre e moriguèt sens subir cap d’explosion finala, un fenomèn plan desconegut fins a uèi lo jorn.
La Redaccion
Aqueste article serà tanben publicat dins Jornalet, lo primièr quotidian en linha de lenga occitana, amb lo qual Sapiéncia a un acòrdi de cooperacion.
