Se i aguèsse un mamifèr, marsupial, que totes los abitants de la planeta imaginam restacat amb lo continent màger d’Oceania, Austràlia, es lo cangoró. Cap autre animal es tan celèbre nimai tan restacat a aquel continet. E es conegut tanben pels mainatges de pertot.
Car Austràlia es, foguèt, e esperam que serà totjorn, tèrra de cangorós. E, malgrat que i a fòrça espècias desparièras amb de costumas, abitat e dièta diferentas, la melhor espècia que restaca l’imaginacion aquel continent amb los cangorós es la sieuna espècia màger; lo cangorós roge (Osphranter rufus) qu’aguèt lo ròtle principal en totes aqueles filmes coneguts dempuèi fa mai de 100 ans amb Austràlia.
Lo cangoró roge d’Austràlia es plan celèbre pr’amor de las luchas en de filmes que i aguèt pendent lo sègle passat entre un òme e un cangoró. Son tan nauts o mai que nòstra espècia – es lo màger marsupial de la planeta – e utiliza la coa per se quichar sus ela e balhar de fòrts (e plan perilhoses, car pòdon trincar una gamba plan aisidament) còps de pauta al sieu adversari. E quora i aguèt aquelas de luchas passadas lo cangoró roge ganhèt lo combat fòrça còps.
Aqueste gigantàs marsupial demòra pertot al continent australian franc de la còsta èst (ont i a uèi la màger part de la populacion umana), la sèlva tropicala del nòrd e qualcunes airals del sud australian. Es l’espècia pus nauta e granda de tota la familha de marsupials del mond. Pòt arribar plan als 160 o 180 cm de nautor (qualcunes especimèns mascles adultes trobats arribèron fins als 200 cm de nautor) e pòt pesar de mejana mai de 50 Kg.
Lo mascle de cangoró roge a una color mai roja e la feme a una color pus grisa. Lo mascle es màger que la femèla e marchan amb de sauts pr’amor que pòdon pas caminar. Tanben pòdon caminar, se es de besonh, amb las quatre pautas, mas preferisson demorar en posicion bipèda e sautar a màger o mendre velocitat. La coa es totjorn plan longa e tras que forta e ajuda l’animal a aver mai d’equilibri quora sauta. Un saut de cangoró ròge pòt arribar plan a mai de 3 mètres de nautor e mai de 10 mètres de longor se cal, un fach estonant del mond animal. A mai d’aquò, se cal, tanben pòdon arribar a una velocitat mejana de mai de 50 Km/h pendent un periòde pas gaire long de temps. Benlèu pr’amor d’aquò an pas gaire predators. Sonque lo dingo, que caça en grop, e l’èsser uman n’aucisson uèi lo jorn.
Un marsupial erbivòr
Lo cangoró roge es un marsupial erbivòr. Aquò vòl dire que manja, mai que mai, d’èrba, malgrat que tanben pòt se noirir de fuèlhas. Lo sieu abitat es la part pus cauda e seca de l’interior australian e, malgrat l’idèia que ne podèm aver, la majoritat dels còps es un animal solitari que sonque s’amassa en de grands grops quand i a pro de noiridura. Alara es plan comun veire fins a mai de 100 cangorós roges manjar tranquillament en un prat d’èrba (e encara mai especimèns, car los grops de cangorós roges pòdon arribar plan al milièr e mièg d’individús).
Aquò es aital pr’amor que la majoritat dels còps es un mascle e una o divèrsas femes que formaran un plan pichon grop dins un territòri. Lo cangoró roge es un marsupial plan territorial e aqueste pòt s’espandir plan al long de mai de 185 Km/2. Aqueles pichons grops an totjorn, almens, un mascle, qu’es en naut de la jerarquia gropala. Totun, tanben i pòt aver de joves que sián pas de concurrència reproductiva encara pel mascle del grop. Se i a de grops amb mai d’un mascle adult l’especimèn qu’a o vòl aver la pus nauta jerarquia lucharà totjorn contra los autres per demostrar qu’el a lo poder.
Los cangorós roges son d’animals d’abitudas nuechencas pr’amor del clima e l’abitat ont demòran, car son plan cauds. Sonque aital pòdon subreviure aqueles gigantasses marsupials en aquel dur clima. E an l’abituda de demorar la màger part del jorn en tot reposar a l’ombra d’un arbre de la savana. Car preferisson mai los espacis dubèrts e plans amb pas gaire d’arbres o de bòsc barrat.
De còps, quand la calor es plan nauta, an pas pro amb aquò, e çò que fan es un trauc al sòl per i dintrar e reposar melhor de la meteissa. Se aquò va pas plan los cangorós roges se lecan amb la lenga los braces. La transpiracion qu’arriba aprés pr’amor de la saliva umida del cangoró entraïna una temperatura pus fresca al marsupial que, sovent sobreviu sonque pr’amor d’aquò. En mai d’aquò, tanben alendan cossí fan los cans per arrestar la calor.
Un grop grand amb divèrses centenars de cangorós roges sonque pòt èsser espepissat pendent la sason umida. Quand i a mai de noiridura. Se que non, los grops se desseparan e se trincan e pendent la sason seca son fòrça reduches. Las femèlas, en mai d’aquò, sonque an de pichons se ploguèt pro. Per contra, pòdon aver fins a tres pichons al còp – un en defòra ja de la bossa marsupiala, un segond dins de la meteissa e encara un tresen a l’utèr del marsupial. Mas aquò sonque se debana se i aguèt pro de pluèja e la femèla pensa que poirà suenhar plan los tres cangorós roges.
Malgrat qu’a pas gaire predators naturals (l’agla australiana e lo dingo), la pièger menaça que patís encara aquesta polidòta espècia es l’òme. Pr’amor qu’es un marsupial qu’encara es plan caçat uèi lo jorn. D’efièch, l’indústria del cangoró es una de las pus poderosas del país. Per aver la pèl de cangoró – exportada tanben a Euròpa – los australians aucisson de biais annadièr mai d’un milion de cangorós roges (en l’an 2000 gaireben 1.200.000 e encara en 2009 mai d’1.600.000 especimèns). De remembrar que lo govèrn australiàn confirmèt que i a mai de 10 milions de cangorós roges en Austràlia e que, se foguèssen pas caçats, serián un òrre flagèl pel continent.
La feme es pus pichona que lo mascle, mas pòt aver, mai d’un pichon al còp. Ambedos sèxes pòdon copular pendent tot l’an e la gestacion demòra aperaquí 33 jorns. Puèi lo pichonpel cangoró roge (que fa sonque 2,5 cm de longor e pesa sonque 800 gramas) naisserà e se n’anarà fins a la bossa marsupiala, ont i demorarà encara divèrses meses.
Una feme de cangoró roge a d’abituda dos pichons e sonque dos jorns aprés de la sieuna naissença e marcha vèrs la bossa marsupiala, pòt demorar prenha tornarmai. E quora lo jove ja es en defòra d’aquesta bossa es lo moment de la naissença d’un autre cangoró. Pasmens, se i aguèt pas de pluèja la femèla de cangoró roge aurà pas cap pichon.
Los joves cangorós demòran dins la bossa marsupiala mai de 150 jorns abans que siá lo primièr còp que sortisson amb lo cap per veire l’environament. 40 jorns aprés ne sortisson totalament mas encara demoraràn al costat de la maire fins als 240 jorns de mejana. Puèi, e pauc a cha pauc, se n’aluenharàn car, aperaquí los 15 o 24 meses de vida (aquò depend se son de femèlas o de mascles) ja seràn arribats a la maduretat sexuala.
Lo cangoró roge es, segon mai d’un paisan australian, una òrra concurrència per l’elevatge e, doncas, cal los aucir. L’òme, amb de fusilhadas (e de veituras) es uèi lo pièger enemic d’aquesta polida espècia. Sonque de cangorós flacs, malauds, vielhs o plan joves pòdon èsser caçats per de dingos.
E se las rotas australianas an lo senhal de “dangièr de cangorós que crosan” es un avís plan seriós per nòstra espècia, pr’amor que quora un cangoró roge crosa una rota e i a un accident amb una veitura, aquesta patirà de damnatges plan serioses, pr’amor del plan naut pés (e saut) del cangoró. En mai d’aquò, es plan conegut que, quora los cangorós roges veson la lutz de la veitura, çò que fan es sautar sus ela e pòdon aital tanben provocar un grèu accident.
Una populacion establa
Totas las fònts oficialas governamentalas confirman que, uèi lo jorn, l’espècia de cangoró roge es una populacion establa de divèrses milions d’especimèns. Es caçat pr’amor de la sieuna carn e pr’amor de la sieuna pèl. Encara dison los govèrns australians que, se i aguèsse pas cap caça annadièra d’aquesta espècia lèu tot lo continent demorariá envasit per de cangorós roges, car an una taxa reproductiva plan nauta. Totun, cada an i a de protèstas amb de milions d’australians que vòlon arrestar aquel tipe d’òrra caça.
Mas lo cangoró roge arribèt fa milions d’annadas a aquel continent e i evolucionèt en tot s’adaptar d’un biais estonant al clima tras que naut de l’interior australian, ont nimai l’òme aguèt lo valor de dintrar o d’i demorar. Lo cangoró roge pòt suportar plan nautas temperaturas se i a sonque qualcunes arbres per i reposar dejós. An l’abilitat d’aver la temperatura pròpria intèrna en 36ºC. Lor pelatge isola los cangorós roges de la nauta temperatura la majoritat dels còps e es plan rar – malgrat que tanben pòt passar – veire de cangorós roges mòrts per la calor.
Una autra caracteristica biologica estonant d’aquesta espècia es la sieuna vision, pr’amor que pòt arribar als 300º (quora l’òme sonque a un angle de vision de 180º) qu’utiliza per contrarotlar totjorn l’arribada de possibles predators.
Uèi, pasmens, es brica menaçada aquela espècia. E sens conéisser plan e de biais drech la sieuna taxa reproductiva annadièra benlèu sonque podèm dire que, se cal lo caçar, benlèu cal pas aucir tants especimèns cada annada. Aital, lo nivèl de creissença de l’espècia seriá pus fòrt e san e lo futur d’aqueste marsupial (qu’es pas en dangièr), poiriá melhorar.
Pr’amor que sonque aver aquelas mesuras, èsser pas brica social, aver fins a tres pichons cada còp e demorar sens d’aiga pendent de setmanas (an l’aiga qu’an de besonh de l’èrba) jos aquelas òrras temperaturas de l’interior australian ja merita poder subreviure e contunhar dins l’istòria evolutiva.
Sèm pas segurs, mas se un jorn l’espècia umana finís la sieuna preséncia en aquel luenh continent, çò de segur es que i demoraràn de cangorós roges. Car son pus fòrts e resistents que l’òme a la calor e la fauta d’aiga e demostrèron mai d’un còp que la sieuna espècia es una de las pus premanidas del mond a l’ora de faciar un bèl futur a la planeta blava.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
